Luận lương bổng vô vi với Trang tử

Nguyễn Minh Hoàng

HN 29-7-2025

Văn hóa Đông Á nói chung và văn học nói riêng, mấy ai không say mê Trang Tử. Nhiều bậc trí giả đời sau bảo rằng ngài chỉ ưa cao đàm khoát luận, không mấy thực dụng. Ấy thế nhưng, vắng Trang tử thì đời sau mấy ai thấy hết thâm sâu của Đạo Đức Kinh của Lão Tử?! [1]

Sinh thời, Trang Tử nào có coi công danh phú quý ra gì. Xem ngài ví bạn thân của mình, tức Huệ Thi ăn lộc tướng quốc của Ngụy Huệ Vương, như con chim kêu mấy tiếng ra vẻ dữ dằn để bảo vệ miếng ăn thì đã rõ [2].

Nhân khi đọc triết lý ngộ đạo của Trang Chu, bắt gặp việc ao hồ. Ấy là chuyện cá. Trang tử luận:

“Có nơm là vì cá. Đặng cá hãy quên nơm”.

Vẫn biết là lối ý tại ngôn ngoại, nhưng vì hai lần gặp “cá”, nên lại nhớ về thứ văn chương u mặc (mượn chữ cụ Thu Giang Nguyễn Duy Cần) pha chút huyền hoặc, kỳ quặc, mà ngài Bói Cá gửi lại thế gian [3].

Thế nên, mới nảy ra câu hỏi: Bói Cá luận vô vi với Trang tử thì sẽ có chuyện lạ gì?

Đáp: Hẳn sẽ là một ngụ ngôn luận lương bổng với vô vi đó. Như sau.

¤

Kinh tế học thị trường thời Bói Cá dĩ nhiên khác xa thời Chiến Quốc của Trang tử. Nhưng việc làm công, lương bổng cơ bản vẫn vậy.

Nay Bói Cá có chương trình thương lái, mang cá tới thị trường. Để có nhiều cá, ngài phải có nhiều sức lao động. Thế là bọn bói cá trẻ khỏe được gọi cả đến để ngài giáo huấn, thảo luận rồi đàm phán.

Ngày đầu bàn xong, hẹn sáng mai bắt đầu bắt cá. Sớm hôm sau, chả thấy đứa nào giữ lời hứa.

Bói Cá hỏi Sáo Sậu: – Sao chúng nó không tới?

Sáo Sậu: – Chắc do chưa bàn chuyện chia lãi!

Quả nhiên có chuyện lãi lời thật, hỏi ra bọn nó bảo: – Ông làm thương lái hẳn có lãi, không nói gì tới chúng tôi.

Hiểu rồi, Bói Cá quyết định: – Lãi tao 5 phần, chúng mày 5. Sáng mai bắt đầu.

Sớm hôm sau, chả thấy đứa nào giữ lời hứa.

Bói Cá hỏi Sáo Sậu: – Sao chúng nó không tới?

Sáo Sậu: – Chắc lãi thế ít, chúng nó cả đám ăn nửa. Ông một mình ăn nửa. Chúng nó chưa chịu!

Quả nhiên có chuyện chưa ưng bụng. Bọn nó bảo: – Đi làm công, chúng tôi cần lương bổng. Tính toán lời lãi đau đầu quá. Rồi chẳng biết cuối ngày có cá mà ăn không?

Hiểu ra, Bói Cá mừng lắm. Bói Cá tính, mỗi ngày mỗi đứa bắt được 10 con cá. Nếu mỗi đứa ăn 6, thì ông lãi 4 con. 10 đứa đánh bắt thì ông có thặng dư 40 con. Ao Chẫu nhiều cá, đảm bảo năng suất, chỉ cần chăm. Chứ bọn này đi ao khác ít cá, có khi còn chả đủ no!

Bói Cá đưa công thức ra bàn: – Tao trả lương cao, 6 con một ngày. Cuối ngày lấy cá mang về tổ.

Sớm hôm sau, chả thấy đứa nào giữ lời hứa. Bói Cá lại hỏi Sáo Sậu lý do. Hôm nay thì Sáo chịu, đành bảo: – Ông đi tự hỏi chúng nó thôi.

Thế là Bói Cá lại họp với bọn lao động trẻ, mới biết lý do: – Hạnh phúc là hiện tại. Tuy ông trả cao, nhưng cuối ngày mới được lấy cá, không hấp dẫn.

Trí tuệ Bói Cá chợt bừng sáng, gã bảo: – Vậy, tao tính toán chi li. Sáng sớm tới, ăn luôn 3 con. Tối trước khi về tổ, lấy nốt 2 con. Lương bổng thế là hợp đạo lý, có tính lãi ngày do ăn sớm trước khi làm.

Cả đám bói cá thanh niên chả nói câu nào, lục tục bỏ đi hết. Bói Cá hết sức băn khoăn, trằn trọc suy nghĩ cái đạo lương bổng sao mà khó bàn...

Nhưng mà đúng như Trang Tử đã thuyết, sáng sớm hôm sau, ngoài dự liệu, bọn chim tụ tập đông đủ ở cửa hang từ khi mặt trời chưa ló để chờ phát mỗi đứa 3 con.

Công việc thương lái vì thế mà từ nay trở nên rất phát đạt.

Bí ẩn việc bỏ về sau tuyên bố cuối cùng cũng được Sáo Sậu làm rõ: Nghe xong, ưng bụng chúng nó về hang để đi ngủ sớm.

Thế gọi là quân vương vô vi, cần lao hữu vi. Vô vi mà có tất. Hữu vi chả có gì. Chẳng phải Trang tử vẫn chủ trương vậy hay sao! Nay mới thấy rõ cái lợi của những triết lý vô dụng.

References

[1] Cần, T. G. N. D. (1992). Lão Tử Tinh Hoa. NXB Trẻ.

[2] Cần, T. G. N. D. (1992). Trang Tử Nam Hoa Kinh. NXB Trẻ.

[3] Vuong, Q. H. (2025). Wild Wise Weird. https://books.google.com/books?&id=rq82EQAAQBAJ