Giỡn mà như không: Tinh thần sảng khoái của Đạo Đức Kinh

Nguyễn Minh Hoàng

HCM, 26-7-2025

Không phải tới bây giờ, khi thế giới đứng trước đại hồng thủy thông tin và địa chấn trí tuệ nhân tạo, con người mới thấm thía sự thiếu thốn bình yên, tĩnh lặng, và cả hạnh phúc. Các bậc trí giả tiền nhân đã thấu hiểu sự mệt mỏi và phiền não do ham cầu vật chất, tranh giành danh lợi, chinh chiến đoạt quyền... từ rất lâu. Một ví dụ đương đại là học giả Thu Giang Nguyễn Duy Cần (1907-1998). Bi kịch của tâm hồn cần được xót thương trong sự nhiễu nhương thời cuộc từ ngàn đời xa xưa được ông đẩy lên thành luận về văn chương u mặc trong Cái Cười của Thánh Nhân [1], từ thập niên 60 của thế kỷ trước.

Cái thân phận có ở thể biết mà vượt thoát, biết cười hay không chẳng phải chuyện đơn giản.

Ông là người biết giỡn với thế gian từ cổ xưa, muộn nhất thì cũng thời Chiến Quốc Tiên Tần tại nền văn minh Trung Hoa cổ đại, thời kỳ bách gia chư tử với Lão, Khổng, Mặc, v.v.. Nhưng học giả Nguyễn Duy Cần cũng chính là người cầm bút viết những dòng chữ suy ngẫm nghiêm cẩn về minh triết Phương Đông, qua Lão Tử Đạo Đức Kinh, mà cùng với bản của Nguyễn Hiến Lê được xem như hai bản dịch chú giải được biết rộng rãi nhất [2-3].

Vậy cũng đủ thấy, bậc trí giả không giỡn chỉ để có phút giây hỷ lạc. Đó là pháp để phân tích nhân thế, thời cuộc đời qua một lăng kính sảng khoái, thú vị hơn, và dễ tiếp thu hơn. Có người còn bảo, như thế còn luận giải sâu sắc hơn. Thời hiện đại, chẳng phải Ig Nobel cũng có nét na ná vậy hay sao?

Ngay trong Lão Tử Đạo Đức Kinh, chút thoáng qua luận về “đùa” của Thu Giang Nguyễn Duy Cần cũng đáng giá lắm. Ông mượn lời Okakura Kakuzo viết trong Le Livre du Thé [3] như sau:

“[...] Bậc thánh trí ngày xưa không bao giờ trình bày học thuyết của mình bằng sự quả quyết một chiều. Họ nói toàn bằng giọng nghịch thuyết, mâu thuẫn, là vì họ sợ đưa ra những chân lý nửa chừng. Họ khởi đầu nói như người điên (trái với chân lý thông thường), nhưng rồi kẻ nghe họ nói, lại trở thành người ngoan.

Với cái giọng đùa cợt rất tế nhị, Lão Tử cũng nói: Hạ sĩ văn Đạo, đại tiếu chi. Bất tiếu, bất túc dĩ vi Đạo. (Kẻ sĩ bậc thấp, nghe nói đến Đạo là cười to lên. Không cười, sao đủ gọi đó là Đạo!)” [4]

Thật vi diệu! Không cười được thì cũng chẳng thấy độ sâu của sự trầm lặng, điềm tĩnh.

Giống như quan điểm nhất nguyên “bất khả tư nghị” của Lão Tử, những trạng thái mâu thuẫn được nhìn qua quan điểm nhị nguyên: thiện ác, chân ngụy, thị phi, họa phúc... chẳng qua là những biểu đạt mâu thuẫn ngoài mặt, nhưng sâu thẳm chỉ là 2 mặt của một thực tại. Lão Tử cũng chỉ ra thực tại: “Thiên hạ đều biết tốt là tốt, thì đã có xấu rồi; đều biết lành là lành, thì đã có cái chẳng lành rồi…”

Sự xoay vần, đảo góc nhìn, bẻ ghi đột ngột để nhìn vào bản chất thực tại ấy nhiều khi gây đứt gẫy suy nghĩ liên tục, thúc đẩy sự bộc phát tiếng cười. Tiếng cười có đạo 道 của bậc trí giả luôn đứng trên cặp mâu thuẫn ấy, chủ đích không thiên lệch về bên nào cả. Vì thế mà đó tuy giỡn, cũng đủ thấy đã thoát vòng tục lụy, chỉ dấu tự do tinh thần, và hẳn là sảng khoái!

Thời hiện đại, cái tinh thần sảng khoái ấy của tiền nhân cũng có được sự tiếp nối. Đơn cử là thứ giỡn của ông Bói Cá ở Xóm Chim [5]. Cái cười sự ngớ ngẩn dưới nhiều hình bóng, dáng vẻ, nhất là đi vòng qua biểu đạt của ý chí tối cao nhằm tô vẽ trí tuệ, tình cờ lại thấy thấp thoáng tính “nhất nguyên” của thể biết là nguyên lý “huyền diệu và bất khả tư nghị” của Lão Tử trong Đạo Đức Kinh.

Vậy nay người viết bài này đặt ra một thử thách như sau. Liệu chăng có thể tìm thêm được những triết lý trong kiệt tác 5000 chữ ấy của Lão Tử mà Xóm Chim có thể hiểu rồi bàn theo tiếng chim. Kinh nghiệm quan sát cho thấy, khi cãi nhau đến đoạn hăng hái quá, lý sự của Xóm cũng có thể nghe như đùa ở giữa cuộc bàn luận nghiêm túc nhất [6].

Nếu được thì thật hay, vì khí văn của tiền nhân ít nhiều được truyền lại.

References

[1] Cần, T. G. N. D. (2021). Cái Cười của Thánh Nhân. NXB Trẻ.

[2] Lê, N. H.  (2017). Lão Tử Đạo Đức Kinh. NXB Văn Hoá - Văn Nghệ.

[3] Cần, T. G. N. D. (1992). Lão Tử Tinh Hoa. NXB Trẻ.

[4] Okakura, K. (2012). Le livre du thé. Editions Picquier. https://synchronique-editions.com/petits-classiques/56-le-livre-du-the.html

[5] Vuong, Q. H. (2025). Wild Wise Weird. https://books.google.com/books?&id=rq82EQAAQBAJ

[6] Nguyen, M. H. (2024). How can satirical fables offer us a vision for sustainability?. Visions for Sustainability, 23(11267), 323-328. https://ojs.unito.it/index.php/visions/article/view/11267