Tàn phai hệ sinh thái đồng hoang: Bài học từ vùng Armorican của Pháp

Hoàng Đàn

05-05-2025

 Two titles of nobility given by Humans are not easy for anyone living on this Earth to obtain. 
[…] Any bird species that meets both of the above conditions will be listed as one facing a very high risk of complete extinction and should be included in the IUCN Red List.”

Trích “Titles of Nobility”; Wild Wise Weird (2024)

Trong suốt nửa thế kỷ qua, các đồng hoang (heathlands) của dãy núi Armorican ở vùng Brittany, Pháp—vốn là những hệ sinh thái bán tự nhiên được duy trì bởi canh tác truyền thống—đang suy thoái nghiêm trọng. Một nghiên cứu toàn diện của Dano và cộng sự [1], dựa trên việc tái khảo sát 444 ô thực vật lịch sử, cho thấy gần một nửa các đồng hoang đã biến mất, chuyển thành bãi dương xỉ, cỏ dại hoặc rừng cây, chủ yếu do sự bỏ hoang đất nông nghiệp và trồng rừng bằng thông.

Trước đây, đồng hoang được duy trì nhờ chăn thả, đốt cỏ và phát dọn định kỳ. Những hoạt động này tạo nên môi trường đất nghèo dinh dưỡng và tán rừng mở, lý tưởng cho nhiều loài thực vật và côn trùng thụ phấn quý hiếm [2,3]. Tuy nhiên, kể từ sau Thế chiến II, khi các thực hành truyền thống bị từ bỏ, cây gỗ và bụi rậm dần xâm lấn, thay đổi hoàn toàn ánh sáng và tính chất đất, đe dọa sự tồn tại của các loài đặc trưng đồng hoang [4].

Hệ quả của sự chuyển đổi này là rõ rệt: sự phong phú loài giảm 19%, số lượng loài thực vật phụ thuộc côn trùng thụ phấn giảm 30%, và các loài thạch nam (ericaceous) — chỉ thị quan trọng của hệ sinh thái đồng hoang — giảm tới 54%. Chỉ số Tình trạng Bảo tồn Thảm thực vật (Vegetation Conservation Status Index) giảm 39%. Ngay cả những khu vực còn giữ được đặc tính đồng hoang cũng cho thấy suy thoái rõ rệt về đa dạng và số lượng loài thực vật đặc hữu.

Điều đáng lo ngại là việc nằm trong khu bảo tồn hay gần biển chỉ giúp làm chậm suy thoái đôi chút. Các đồng hoang ven biển suy giảm ít hơn, có thể do điều kiện khí hậu khắc nghiệt cản trở sự phát triển của cây gỗ. Nhưng nhìn chung, các biện pháp bảo tồn hiện tại không thể thay thế vai trò sinh thái then chốt của các thực hành quản lý đất truyền thống.

Các đồng hoang – sản phẩm của nhiều thế hệ canh tác nông nghiệp cường độ thấp – đang dần mất đi bản sắc sinh thái khi bị bỏ rơi. Khi rừng hóa tiếp tục lan rộng và các hoạt động truyền thống không còn được duy trì, các chức năng sinh thái thiết yếu như hỗ trợ thụ phấn, lưu trữ carbon và bảo tồn giá trị văn hóa cũng đứng trước nguy cơ biến mất [5,6]. Để bảo tồn bền vững các hệ sinh thái này, chúng ta cần xem xét không chỉ mục tiêu môi trường mà còn cả chi phí kinh tế - xã hội trong việc tái tạo các hình thức sử dụng đất truyền thống [7].

Tài liệu tham khảo

[1] Dano M, et al. (2025). Fifty years of regional-scale vegetation change on Atlantic heathlands. Biological Conservation, 308, 111210. https://doi.org/10.1016/j.biocon.2025.111210

[2] Webb NR. (1998). The traditional management of European heathlands. Journal of Applied Ecology, 35, 987-990. https://doi.org/10.1111/j.1365-2664.1998.tb00020.x 

[3] Bignal EM, McCracken DI. (1996). Low-intensity farming systems in the conservation of the countryside. Journal of Applied Ecology, 33, 413-424. https://doi.org/10.2307/2404973 

[4] Ellis EC. (2021). Land use and ecological change: a 12,000-year history. Annual Review of Environment and Resources, 46, 1-33. https://doi.org/10.1146/annurev-environ-012220-010822 

[5] Nguyen MH. (2024). How can satirical fables offer us a vision for sustainability? Visions for Sustainability. https://ojs.unito.it/index.php/visions/article/view/11267

[6] Ho MT, Vuong QH. (2025). Five premises to understand human–computer interactions as AI is changing the world. AI & Society, 40, 1161-1162. https://doi.org/10.1007/s00146-024-01913-3 

[7] Vuong QH, Nguyen MH. (2024). Better Economics for the Earth: A Lesson from Quantum and Information Theories. https://www.amazon.com/dp/B0D98L5K44