Hai thập kỷ chi trả dịch vụ hệ sinh thái tại Mexico: Thành tựu, thách thức và bài học cho quản trị môi trường bền vững

Bướm Chúa Rừng

25-04-2025

At sunset, when the slanting rays of the setting sun heads westward in that same bird village, the sound has taken on a different tone, as though it is also saying goodbye to the passing day. 
Kingfisher takes note of such a miraculous occurrence. He marvels at the beauty of nature and the purity of bird vocalization, pitying those who have failed to recognize this.

Trích “Conductor”; Wild Wise Weird (2024)

Trong hơn hai mươi năm qua, Mexico đã đi đầu trong việc thực hiện Chi trả dịch vụ hệ sinh thái (Payments for Ecosystem Services – PES), một công cụ chính sách cung cấp các khoản hỗ trợ tài chính cho các chủ đất nhằm khuyến khích bảo tồn rừng và duy trì các dịch vụ hệ sinh thái thiết yếu như điều tiết nước, lưu trữ carbon và bảo tồn đa dạng sinh học [1,2]. Kể từ khi ra mắt vào năm 2003, các chương trình PES cấp liên bang của Mexico đã bao phủ khoảng 7,4 triệu hecta, đưa nước này trở thành một trong những quốc gia có sáng kiến PES lớn và bền vững nhất trên toàn cầu [3].

Một tổng quan toàn diện gần đây đã phân tích 140 nghiên cứu được bình duyệt cùng với dữ liệu chương trình chi tiết nhằm đánh giá mức độ phù hợp giữa nghiên cứu học thuật và thực tiễn triển khai PES tại Mexico [3]. Kết quả cho thấy, mặc dù các kết quả sinh thái nhìn chung là tích cực — thể hiện qua việc giảm tỷ lệ phá rừng và cải thiện thực hành quản lý rừng — thì các kết quả xã hội vẫn còn nhiều biến động. Nhiều cộng đồng đã hưởng lợi nhờ tăng thu nhập, củng cố năng lực quản trị và cải thiện thái độ bảo tồn, nhưng những thách thức như mức chi trả không đủ, phân phối lợi ích không công bằng và hiện tượng chiếm đoạt bởi nhóm tinh hoa (elite capture) vẫn còn tồn tại.

Nghiên cứu cũng chỉ ra sự mất cân đối lớn trong trọng tâm nghiên cứu. Các khảo cứu học thuật chủ yếu tập trung vào một số khu vực như Veracruz, Chiapas và Oaxaca, trong khi PES đã được triển khai rộng rãi trên toàn quốc. Ngoài ra, dù các học giả thuộc các cơ sở nghiên cứu tại Mexico chiếm phần lớn số lượng công trình, nhưng các nghiên cứu do họ dẫn dắt lại có mức độ hiện diện quốc tế thấp hơn so với các công trình do các tổ chức nước ngoài thực hiện — phản ánh những thiên lệch dai dẳng trong việc phổ biến tri thức toàn cầu [3].

Một mối quan tâm trọng yếu được nêu bật trong tổng quan là tính bền vững lâu dài của các kết quả PES. Các câu hỏi về việc liệu lợi ích bảo tồn có được duy trì sau khi các khoản tài trợ kết thúc hay không, cùng với sự phụ thuộc vào ngân sách chính phủ biến động, nhấn mạnh nhu cầu cần có những khuôn khổ chính sách bền vững hơn [4].

Kinh nghiệm PES của Mexico là minh chứng cho cả tiềm năng lẫn những phức tạp của các chương trình bảo tồn dựa trên cơ chế khuyến khích. Để đảm bảo các chương trình này vừa mang lại lợi ích sinh thái lâu dài vừa thúc đẩy công bằng xã hội, cần giải quyết các khoảng trống nghiên cứu địa lý, nâng cao sự công nhận học thuật địa phương và đảm bảo nguồn tài chính ổn định [5]. Cuối cùng, các sáng kiến PES khẳng định mối liên hệ nội tại giữa hệ sinh thái khỏe mạnh và phúc lợi con người, đồng thời nhấn mạnh tầm quan trọng của quản trị môi trường hiệu quả về chi phí, toàn diện và bền vững [6,7].

Tài liệu tham khảo

[1] Muñoz-Piña C, et al. (2008). Paying for the hydrological services of Mexico’s forests: Analysis, negotiations and results. Ecological Economics, 65, 725-736. https://doi.org/10.1016/j.ecolecon.2007.07.031

[2] Kolinjivadi V, et al. (2023). Fifteen years of research on payments for ecosystem services (PES): Piercing the bubble of success as defined by a Northern-driven agenda. Global Environmental Change, 83, 102758. https://doi.org/10.1016/j.gloenvcha.2023.102758 

[3] Izquierdo-Tort S, et al. (2025). Payments for ecosystem services in Mexico: Two decades of progress and challenges between research and practice. Ecosystem Services, 73, 101720. https://doi.org/10.1016/j.ecoser.2025.101720 

[4] Le Velly G, et al. (2017). PES impact and leakages over several cohorts: the case of the PSA-H in Yucatan, Mexico. Land Economics, 93, 230-257. https://doi.org/10.3368/le.93.2.230 

[5] Vuong QH, Nguyen MH. (2024). Better Economics for the Earth: A Lesson from Quantum and Information Theories. https://www.amazon.com/dp/B0D98L5K44 

[6] Ho MT, Vuong QH. (2025). Five premises to understand human–computer interactions as AI is changing the world. AI & Society, 40, 1161-1162. https://doi.org/10.1007/s00146-024-01913-3 

[7] Nguyen MH. (2024). How can satirical fables offer us a vision for sustainability? Visions for Sustainability. https://ojs.unito.it/index.php/visions/article/view/11267