Bói cá và giá trị

Lã Việt Phương

25-11-2025

Vẽ bằng ChatGPT

Một buổi chiều gió nhẹ, Trang Tử và Bói Cá ngồi bên bờ ao, thưởng trà và ngắm những gợn sóng lăn tăn trên mặt nước. Một lúc sau, Bói Cá lên tiếng:

— Thưa tiên sinh, trên đời này rốt cuộc thứ gì là giá trị nhất?

Trang Tử khẽ nhấp một ngụm trà, mỉm cười đáp:

— Chẳng có gì là giá trị nhất. Mọi thứ đều có thể quý giá, mà cũng có thể trở nên vô giá trị.

Bói Cá chau mày:

— Nhưng làm sao như vậy được? Chẳng phải lượng vàng luôn quý hơn chén nước lã đó sao?

Trang Tử hỏi lại:

— Thế ngươi định giá chén nước ấy ra sao?

Bói Cá ngẫm nghĩ rồi đáp:

— Muốn có nó, ta phải đi ra giếng, múc nước mang về, đun sôi rồi rót ra chén. Nếu tính cả công lẫn chi phí, chắc khoảng … hai hào?

Trang Tử gật đầu, hỏi tiếp:

— Nếu bây giờ ta đặt trước mặt ngươi một chén nước lớn và một lượng vàng, ngươi sẽ lấy thứ nào?

Bói Cá cả cười:

— Tất nhiên là vàng rồi! Giá trị hơn nhiều chứ!

Trang Tử vẫn bình thản:

— Thế nếu ngươi đang lạc giữa sa mạc mênh mông, nắng như thiêu, cát nóng bỏng, cổ họng khô khốc. Có người mang đến cho ngươi cùng lúc một chén nước và một lượng vàng. Khi ấy, ngươi sẽ chọn gì?

Ánh mắt Bói Cá sáng lên:

— Dĩ nhiên là chén nước! Có vàng mà chết khát thì được gì. Tôi hiểu rồi… Giá trị nằm ở công dụng, ở hoàn cảnh. Chén nước vẫn là chén nước, nhưng khi người ta khát, nó quý hơn cả vàng. 

Trang Tử mỉm cười, lại hỏi:

— Thế nếu có người mách với ngươi rằng cách đó nửa dặm có một thị trấn bên hồ lớn, nước ở đó nhiều như suối, chỉ hai hào là mua được cả một ấm to. Vậy lúc đó ngươi chọn vàng hay chén nước?

Bói Cá giật mình:

— Nếu gần thế thì ta chọn vàng chứ! Chịu khát thêm một chút rồi đến đó uống cũng được!

Hắn suy nghĩ một lát rồi nói:

— Vậy là giá trị phụ thuộc vào cung cầu. Cung nhiều thì rẻ, cung ít thì đắt… Đạo lý là như vậy phải không?

Trang Tử khẽ lắc đầu:

— Nếu kẻ khát nước lúc ấy không phải ngươi, mà là một đứa trẻ một tuổi, chưa biết gì, không hiểu đạo lý cung cầu, ta đưa cho nó chọn giữa vàng và chén nước, rồi kể cho nó về thị trấn phía trước… ngươi nghĩ nó sẽ chọn gì?

Bói Cá bật cười, có chút bất lực:

— Nó đã không hiểu chuyện, thông tin đấy với nó cũng vô nghĩa. Khát thì nó sẽ chọn chén nước, còn vàng chắc nó ném đi mất.

Rồi hắn thở dài, gãi đầu:

— Một chén nước mà sao có thể có nhiều thứ giá trị đến vậy… Vậy đâu mới là chân giá trị sự của nó đây?

Trang Tử đứng dậy, khẽ vươn vai, phẩy tay áo như gỡ bụi trần gian. Vừa bước vào nhà, ông vừa ngâm nga:

“Giá trị là do ta,Vô giá trị cũng do ta.Thông tin gần, dữ liệu xa,Thẩm thấu mà sinh ra.”

References

[1] Vuong QH. (2024). Wild Wise Weird. https://books.google.com/books?id=N10jEQAAQBAJ

[2] Zhuang Zhou. (1964). Zhuangzi.

[3] Nguyen MH. (2025). Kingfisherish Wandering. https://www.amazon.com/dp/B0FVLLLXNW/

[4] Vuong QH, La VP, Nguyen MH. (2025). Informational entropy-based value formation: A new paradigm for a deeper understanding of value. Evaluation Review. https://doi.org/10.1177/0193841X251396210