Nắng nóng và hạn hán làm đảo lộn hệ sinh thái sông ngòi

Chim Sâu

26-03-2025 

“As time passes, news about the now hotter Earth buzzes through the bird village. Those kingfishers residing along the banks of the Red River often report drying riverbeds and skinny fish. As Kingfisher casts his gaze upon the events that have unfolded, he can’t help but feel a sense of unease creeping up within him.”

Trích “GHG Emissions”; Wild Wise Weird [1]

Khi các hiện tượng thời tiết cực đoan ngày càng gia tăng, các con sông – vốn là những "huyết mạch" quan trọng cho chu trình carbon và dinh dưỡng toàn cầu – ngày càng trở nên dễ bị tổn thương. Một nghiên cứu mới của Lyu và cộng sự [2] cho thấy một đợt hạn hán kèm nắng nóng kỷ lục vào mùa hè năm 2022 đã gây ra sự xáo trộn lớn đối với quần xã sinh vật phù du dưới nước ở sông Dương Tử của Trung Quốc, đe dọa đa dạng sinh học, sự ổn định và cân bằng carbon.

Sử dụng các kỹ thuật phân tích DNA môi trường (environmental DNA - eDNA), các nhà nghiên cứu đã đánh giá sáu nhóm sinh vật phù du chính trong các giai đoạn thủy văn bình thường và cực đoan. Trong điều kiện thời tiết khắc nghiệt, đa dạng alpha (số lượng loài tại một địa phương) đã giảm mạnh, trong khi đa dạng beta (sự khác biệt giữa các vùng) lại tăng vọt. Những thay đổi này cho thấy cả sự mất mát loài và sự phân mảnh chức năng sinh thái – những dấu hiệu cảnh báo về sự suy giảm khả năng phục hồi của hệ sinh thái [3].

Có lẽ đáng chú ý nhất là sự thay đổi trong quần xã tảo. Tảo silic (Bacillariophyta), vốn là những sinh vật cố định carbon hiệu quả và đóng vai trò then chốt trong sự ổn định của lưới thức ăn, đã bị thay thế phần lớn bởi vi khuẩn lam (Cyanobacteria) – những sinh vật ưa thích môi trường nước ấm, tù đọng và thường sản sinh ra độc tố gây hại cho sinh vật thủy sinh [4]. Sự chuyển đổi này, cùng với sự gia tăng gấp mười một lần về số lượng gen tảo, tương quan với mức độ carbon hữu cơ dễ phân hủy tăng cao, cho thấy tiềm năng lưu trữ carbon dài hạn bị suy giảm.

Nhiệt độ nước, một yếu tố môi trường quan trọng, đã tăng đáng kể trong sự kiện thời tiết cực đoan. Trong khi động vật phù du cho thấy khả năng phục hồi – có lẽ do khả năng thích ứng sinh lý – thì các quần xã vi sinh vật lại bị ảnh hưởng nghiêm trọng hơn, làm nổi bật sự dễ bị tổn thương của các bậc dinh dưỡng thấp hơn trước áp lực khí hậu.

Những phát hiện này nhấn mạnh mối đe dọa ngày càng tăng của các sự kiện hạn hán kèm nắng nóng phức hợp, dự kiến sẽ xảy ra thường xuyên hơn gấp mười lần trong các kịch bản phát thải cao. Những thay đổi sinh thái được quan sát thấy ở sông Dương Tử có thể báo trước những sự gián đoạn tương tự trên toàn cầu, đặc biệt là ở các vùng vĩ độ cao hơn, nơi phải đối mặt với mức tăng nhiệt độ thậm chí còn lớn hơn.

Bảo vệ các hệ sinh thái sông ngòi đòi hỏi hành động khí hậu khẩn cấp và các chiến lược quản lý nước thích ứng để giảm thiểu những tác động ngày càng gia tăng của thời tiết cực đoan [5].

Tài liệu tham khảo

[1] Vuong QH. (2024). Wild Wise Weird. https://www.amazon.com/dp/B0BG2NNHY6/ 

[2] Lyu J, et al. (2025). Extreme drought-heatwave events threaten the biodiversity and stability of aquatic plankton communities in the Yangtze River ecosystems. Communications Earth & Environment, 6, 171. https://www.nature.com/articles/s43247-025-02143-1 

[3] Cardinale BJ, et al. (2012). Biodiversity loss and its impact on humanity. Nature, 486, 59-67. https://www.nature.com/articles/nature11148 

[4] Paerl HW, Huisman J. (2009). Climate change: a catalyst for global expansion of harmful cyanobacterial blooms. Environmental Microbiology Reports, 1(1), 27-37 (2009). https://doi.org/10.1111/j.1758-2229.2008.00004.x 

[5] Nguyen MH. (2024). How can satirical fables offer us a vision for sustainability? Visions for Sustainability. https://ojs.unito.it/index.php/visions/article/view/11267