Bộ sưu tập cây sống: Một thế kỷ của sự phát triển, suy giảm và cơ hội bảo tồn

Diệc Xám

26-03-2025

“Two titles of nobility given by Humans are not easy for anyone living on this Earth to obtain. 
[…] 
Any bird species that meets both of the above conditions will be listed as one facing a very high risk of complete extinction and should be included in the IUCN Red List”

Trích “GHG Emissions”; Wild Wise Weird [1]

Các vườn thực vật và khu bảo tồn cây không chỉ là những không gian xanh tươi đẹp mà còn là những "ngân hàng sống" lưu giữ sự đa dạng thực vật. Một nghiên cứu mới đăng trên tạp chí Nature Ecology & Evolution đã thực hiện phân tích toàn cầu toàn diện nhất từ trước đến nay về các bộ sưu tập cây sống "ex situ" (bên ngoài môi trường tự nhiên của chúng), dựa trên dữ liệu kéo dài một thế kỷ từ 50 tổ chức trên năm châu lục [2].

Hiện tại, các bộ sưu tập này đang lưu giữ hơn 105.000 loài thực vật – khoảng 30% sự đa dạng thực vật trên cạn của thế giới, và đảm nhận nhiều vai trò chuyên biệt, bao gồm giải trí, giáo dục, nghiên cứu khoa học và bảo tồn đa dạng sinh học [3]. Tuy nhiên, nghiên cứu cho thấy cả quy mô và sự đa dạng của các bộ sưu tập đã chững lại. Các nhà nghiên cứu nhận thấy rằng tốc độ bổ sung các loài cây mới đã giảm đáng kể kể từ năm 2008, cho thấy nhiều bộ sưu tập đã đạt đến giới hạn về không gian, nguồn lực và nhân sự.

Một phát hiện quan trọng là sự sụt giảm mạnh mẽ trong việc thu thập các loài cây hoang dã, đặc biệt là kể từ khi Công ước về Đa dạng Sinh học (Convention on Biological Diversity - CBD) có hiệu lực vào năm 1993. Hiệp ước này, trao quyền kiểm soát đa dạng sinh học cho các quốc gia, đã góp phần làm giảm 44% số lượng cây có nguồn gốc từ tự nhiên được thu thập và giảm 38% số lượng vật liệu có nguồn gốc quốc tế. Mặc dù các chính sách này thúc đẩy sự công bằng, nhưng chúng cũng hạn chế tiềm năng khoa học và bảo tồn của các bộ sưu tập.

Đáng báo động là chỉ một tỷ lệ nhỏ và không tăng trưởng trong số các cây mới được bổ sung là các loài được xếp vào diện nguy cấp, bất chấp sự gia tăng mất đa dạng sinh học trên toàn cầu. Hầu hết các tổ chức cho thấy ít phản ứng với các chỉ định về mức độ đe dọa, và một cây trung bình chỉ tồn tại trong bộ sưu tập khoảng 15 năm – gây thêm những thách thức cho công tác bảo tồn lâu dài.

Bất chấp những vấn đề này, nghiên cứu vẫn chỉ ra những mô hình đầy hứa hẹn, chẳng hạn như Chương trình Bảo tồn Cây Lá Kim Quốc tế (International Conifer Conservation Programme), tập trung vào việc thu thập từ tự nhiên, đa dạng di truyền và phân phối chiến lược.

Các tác giả kêu gọi các cách tiếp cận phối hợp, dựa trên dữ liệu và đầu tư nhiều hơn vào các khu vực thiếu nguồn lực, đặc biệt là ở khu vực Nam bán cầu giàu đa dạng sinh học. Trong kỷ nguyên tuyệt chủng và biến đổi khí hậu ngày càng gia tăng, các bộ sưu tập cây sống vẫn là một công cụ không thể thiếu – nhưng chúng phải phát triển để đáp ứng nhu cầu ngày càng lớn và phức tạp ở thời điểm hiện tại [4].

Tài liệu tham khảo

[1] Vuong QH. (2024). Wild Wise Weird. https://www.amazon.com/dp/B0BG2NNHY6/

[2] Brockington SF, et al. (2025). Insights from a century of data reveal global trends in ex situ living plant collections. Nature Ecology & Evolution, 9, 214-224. https://www.nature.com/articles/s41559-024-02633-z 

[3] Mounce R, et al. (2017). Ex situ conservation of plant diversity in the world’s botanic gardens. Nature Plants, 3, 795-802. https://www.nature.com/articles/s41477-017-0019-3 

[4] Nguyen MH. (2024). How can satirical fables offer us a vision for sustainability? Visions for Sustainability. https://ojs.unito.it/index.php/visions/article/view/11267