Đất than bùn: Trái tim âm thầm của khí hậu toàn cầu

Chim Di Đá

18-04-2025

There must be a plan of action because delaying will be dangerous. Kingfisher is unsure if he is too worried, but every time he counts the fish in the pond, the number of fish seems to decrease. The hot and stressful weather also makes his feathers molt and grow slower. The situation seems life-threatening!

Trích “GHG Emissions”; Wild Wise Weird [1]

Dù chỉ chiếm khoảng 3% diện tích đất liền trên Trái Đất, các vùng đất than bùn (peatlands) lại lưu giữ lượng carbon còn nhiều hơn toàn bộ sinh khối rừng trên thế giới cộng lại—khiến chúng trở thành yếu tố không thể thiếu cho sự ổn định của khí hậu toàn cầu [2,3]. Thế nhưng, một phân tích toàn cầu gần đây cho thấy một nghịch lý nghiêm trọng: tầm quan trọng sinh thái của đất than bùn hoàn toàn không tương xứng với mức độ bảo vệ hiện tại [4].

Dựa trên bản đồ không gian tiên tiến Peat-ML, các nhà nghiên cứu phát hiện chỉ khoảng 17% diện tích đất than bùn toàn cầu nằm trong các khu vực được bảo vệ. Mức độ bảo vệ cũng không đồng đều giữa các vùng sinh thái: chỉ 11% đất than bùn vùng vành đai rừng phương Bắc) được bảo vệ, trong khi con số này ở các vùng ôn đới và nhiệt đới là 27%. Đáng lo ngại hơn, ngay cả trong các khu bảo tồn, gần một nửa đất than bùn ở vùng nhiệt đới và ôn đới vẫn chịu áp lực trung bình đến cao từ các hoạt động nông nghiệp, hạ tầng và chuyển đổi mục đích sử dụng đất.

Ngược lại, ít nhất 27% diện tích đất than bùn toàn cầu nằm trên vùng lãnh thổ của các cộng đồng bản địa—nơi thường có mức độ can thiệp của con người thấp hơn. Những vùng này là nền tảng bảo tồn tiềm ẩn nhưng chưa được công nhận đúng mức. Tuy nhiên, dữ liệu hiện có—đặc biệt là tại Canada, quốc gia sở hữu khoảng 1/4 tổng diện tích đất than bùn toàn cầu—vẫn còn thiếu sót, cho thấy khả năng cao rằng vai trò quản lý của các cộng đồng bản địa đang bị đánh giá thấp [5].

Đất than bùn cũng đóng vai trò thiết yếu trong điều hòa thủy văn: điều tiết dòng chảy, giảm thiểu lũ lụt và hạn hán, đồng thời hỗ trợ đa dạng sinh học và giá trị văn hóa. Việc suy thoái các hệ sinh thái này—do thoát nước, cháy rừng, hoặc khai thác công nghiệp—dẫn đến việc giải phóng lượng carbon cổ xưa, vốn không thể phục hồi trong khung thời gian phù hợp với các mục tiêu khí hậu. Mỗi năm, suy thoái đất than bùn do con người gây ra đóng góp ước tính từ 2–4% tổng lượng phát thải khí nhà kính toàn cầu [4].

Giải quyết cuộc khủng hoảng này không chỉ đơn thuần là mở rộng diện tích bảo tồn. Nghiên cứu nhấn mạnh sự cần thiết phải tích hợp đất than bùn vào các khuôn khổ khí hậu và đa dạng sinh học quốc tế, như Nationally Determined Contributions (NDCs) trong Thỏa thuận Paris và National Biodiversity Strategies trong Khung Kunming–Montreal về Đa dạng sinh học. Quan trọng hơn cả, việc củng cố quyền và năng lực quản trị của các cộng đồng bản địa cần trở thành trụ cột của mọi chiến lược bảo tồn có ý nghĩa.

Đất than bùn là minh chứng rõ ràng cho mối quan hệ phụ thuộc sâu sắc giữa con người và thiên nhiên. Bảo vệ chúng không chỉ là trách nhiệm sinh thái—mà còn là nghĩa vụ xã hội: nhằm ổn định khí hậu, duy trì đa dạng sinh học và tôn vinh sự quản lý bền vững lâu đời của các cộng đồng bản địa [6,7].

Tài liệu tham khảo

[1] Vuong QH. (2024). Wild Wise Weird. https://www.amazon.com/dp/B0BG2NNHY6/ 

[2] Yu Z, et al. (2010). Global peatland dynamics since the last Glacial maximum. Geophysical Research Letters, 37, L13402. https://doi.org/10.1029/2010GL043584 

[3] Pan Y, et al. (2024). The enduring world forest carbon sink. Nature, 631, 563-569. https://www.nature.com/articles/s41586-024-07602-x 

[4] Austin KG, et al. (2025). Mismatch between global importance of peatlands and the extent of their protection. Conservation Letters, 18, e13080. https://doi.org/10.1111/conl.13080

[5] Townsend J, et al. (2020). Indigenous peoples are critical to the success of nature-based solutions to climate change. FACETS, 5, 551-556. https://doi.org/10.1139/facets-2019-0058 

[6] Vuong QH. (2018). The (ir)rational consideration of the cost of science in transition economies. Nature Human Behaviour, 2, 5. https://www.nature.com/articles/s41562-017-0281-4 

[7] Nguyen MH. (2024). How can satirical fables offer us a vision for sustainability? Visions for Sustainability. https://ojs.unito.it/index.php/visions/article/view/11267