Xây dựng hội đồng khoa học toàn cầu về ô nhiễm: Cần thận trọng với mô hình IPCC

Vạc Hoa

19-04-2025

There must be a plan of action because delaying will be dangerous. Kingfisher is unsure if he is too worried, but every time he counts the fish in the pond, the number of fish seems to decrease. The hot and stressful weather also makes his feathers molt and grow slower. The situation seems life-threatening!

Trích “GHG Emissions”; Wild Wise Weird [1]

Một nỗ lực toàn cầu đang được tiến hành nhằm thiết lập hội đồng khoa học–chính sách mới về hóa chất, chất thải và ô nhiễm. Cơ quan này được kỳ vọng sẽ bổ sung cho các tổ chức hiện có như Ủy ban Liên chính phủ về Biến đổi Khí hậu (Intergovernmental Panel on Climate Change - IPCC) và Nền tảng Khoa học–Chính sách về Đa dạng Sinh học và Dịch vụ Hệ sinh thái (Intergovernmental Science-Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Services - IPBES). Tuy nhiên, Allan và cộng sự [2] cảnh báo rằng việc sao chép các mô hình hiện có có thể làm giảm hiệu quả của hội đồng mới. Bài viết của họ thách thức ba giả định cốt lõi có nguy cơ làm suy yếu tiềm năng thực tế của hội đồng.

Thứ nhất, giả định rằng hội đồng mới nên mô phỏng IPCC hoặc IPBES có thể làm hạn chế năng lực thích ứng. Với hơn 350.000 chất được đăng ký toàn cầu [3], quy mô và tính đa dạng của vấn đề hóa chất và chất thải đòi hỏi một cách tiếp cận đặc thù và mang tính bối cảnh. Khác với biến đổi khí hậu hay mất đa dạng sinh học, ô nhiễm hóa chất thường biểu hiện dưới dạng cục bộ, gắn liền với các tác động xã hội và môi trường sâu sắc. Một khung phương pháp mang tính phổ quát có thể làm lu mờ sự đa dạng này và cản trở việc xây dựng giải pháp thực tiễn.

Thứ hai, việc cho rằng chỉ cần thành lập hội đồng là sẽ đảm bảo được ảnh hưởng chính trị là một ngộ nhận. Hiện tại, quản trị toàn cầu về hóa chất và chất thải bị phân mảnh qua nhiều lĩnh vực, hiệp ước và tổ chức, mà không có một diễn đàn trung tâm cho hoạch định chính sách [4]. Nếu thiếu cơ chế rõ ràng để tiếp nhận và sử dụng đánh giá, các kết quả nghiên cứu rất dễ bị bỏ qua. Các tác giả nhấn mạnh rằng hiệu quả chính sách không chỉ đến từ việc sản xuất tri thức, mà còn phụ thuộc vào khả năng xây dựng quan hệ thể chế—đặc biệt với các tổ chức như WHO, FAO và UNEP.

Thứ ba, xem ngành công nghiệp như chỉ là một “bên liên quan” trong số nhiều bên có thể ảnh hưởng đến tính minh bạch và độ tin cậy của hội đồng. Doanh nghiệp vừa nắm giữ dữ liệu quan trọng, vừa có sức ảnh hưởng lớn, nhưng cũng có thể tìm cách làm giảm nhẹ rủi ro hoặc che giấu thông tin. Các tác giả kêu gọi thiết lập các cơ chế phòng ngừa xung đột lợi ích nghiêm ngặt, cũng như bảo đảm trách nhiệm giải trình công khai trong quá trình lựa chọn chuyên gia [5].

Để khắc phục các thách thức này, nhóm nghiên cứu đề xuất ba hướng hành động: (1) ưu tiên các đánh giá định hướng giải pháp, tập trung vào các cộng đồng bị ảnh hưởng; (2) xây dựng liên kết thể chế chính thức với nhiều tổ chức quốc tế khác nhau; và (3) quản lý sự tham gia của ngành công nghiệp bằng quy trình minh bạch và có trách nhiệm. Những bước đi này sẽ giúp đảm bảo rằng hội đồng không chỉ phản ánh tri thức khoa học mà còn gắn liền với thực tiễn xã hội trong cuộc chiến chống ô nhiễm.

Cuối cùng, nghiên cứu này nhấn mạnh tính chất đan xen giữa hệ thống sinh thái và xã hội [6]. Ô nhiễm hóa chất và chất thải không chỉ là vấn đề kỹ thuật—mà là kết quả của ưu tiên kinh tế, sự phân mảnh thể chế và bất bình đẳng xã hội [7]. Đối phó với thách thức này đòi hỏi một mô hình quản trị vừa chặt chẽ về mặt khoa học, vừa toàn diện về mặt chính trị và xã hội.

Tài liệu tham khảo

[1] Vuong QH. (2024). Wild Wise Weird. https://www.amazon.com/dp/B0BG2NNHY6/ 

[2] Allan JI, et al. (2025). Rethinking the science-policy interface for chemicals, waste, and pollution: Challenging core assumptions. Global Environmental Change, 92, 102995. https://doi.org/10.1016/j.gloenvcha.2025.102995

[3] Wang Z, et al. (2020). Toward a global understanding of chemical pollution: A first comprehensive analysis of national and regional chemical inventories. Environmental Science & Technology, 54, 2575-2584. https://doi.org/10.1021/acs.est.9b06379 

[4] Cowan EC, et al. (2025). On Thin Ice–a review of the multi-level governance regarding Chemicals of Emerging Arctic Concern (CEAC). Environmental Science: Advances.

[5] Markowitz G, Rosner D. (2013). Deceit and Denial: The Deadly Politics of Industrial Pollution. University of California Press.

[6] Vuong QH. (2018). The (ir)rational consideration of the cost of science in transition economies. Nature Human Behaviour, 2, 5. https://www.nature.com/articles/s41562-017-0281-4 

[7] Nguyen MH. (2024). How can satirical fables offer us a vision for sustainability? Visions for Sustainability. https://ojs.unito.it/index.php/visions/article/view/11267