Vẽ bản đồ ký ức, duy trì di sản: Một cách tiếp cận mới để bảo tồn cảnh quan nông thôn

Hoét Đuôi Cụt

08-04-2025

— No utility compares to that of escaping an illicit dream, alive and better off, still intact!

Trích “The Philosophy of Awakening”; Wild Wise Weird [1]

Các cảnh quan hệ thống nông lâm kết hợp chăn nuôi (agrosilvopastoral) truyền thống ở khu vực Địa Trung Hải châu Âu—từng là hình mẫu cho sự tương tác bền vững giữa con người và thiên nhiên—đang dần biến mất do đô thị hóa, chuyển dịch cấu trúc kinh tế và tình trạng bỏ hoang nông thôn trên diện rộng [2–4]. Trong một nghiên cứu gần đây, Hearn và Fagerholm [5] đã áp dụng phương pháp tích hợp để khảo sát giá trị lịch sử, sinh thái và văn hóa của Pino del Oro, một ngôi làng nông thôn thuộc vùng tự trị Castile và León, Tây Ban Nha. Nghiên cứu của họ nhấn mạnh rằng việc kết hợp các công cụ khoa học với tri thức cộng đồng có thể hỗ trợ bảo vệ những cảnh quan di sản đang bị đe dọa này.

Mục tiêu của nghiên cứu là truy dấu sự chuyển đổi cảnh quan từ đầu thế kỷ 20 đến những năm 2010 và đánh giá tính bền vững trong tương lai của cảnh quan văn hóa này. Thông qua việc tích hợp Nghiên cứu Đặc điểm Cảnh quan Lịch sử (Historic Landscape Characterisation - HLC) với phương pháp dân tộc học (participatory ethnography) [6,7], nhóm nghiên cứu đã ghi nhận cả các yếu tố hữu hình và vô hình của thay đổi sử dụng đất và lớp phủ đất (Land Use and Land Cover – LULC). Người dân địa phương đóng vai trò quan trọng trong việc cung cấp tri thức không gian—bao gồm hệ thống luân canh truyền thống, các khu vực cối xay nước cổ và địa danh (toponymy ) dựa trên vị trí—thông qua phỏng vấn, hội thảo bản đồ tham gia và khảo sát đi bộ.

Các kết quả cho thấy sự thay đổi sâu sắc trong cấu trúc cảnh quan. Khu vực từng được quản lý tích cực theo các hệ thống cộng đồng tích hợp nông nghiệp, lâm nghiệp và chăn thả gia súc, nay đã trải qua những chuyển dịch sinh thái đáng kể do tình trạng giảm dân số và sự suy thoái của các thực hành sử dụng đất truyền thống. Đến những năm 1990, vùng cây bụi và thảm thực vật không được quản lý đã mở rộng nhanh chóng, chiếm gần một nửa diện tích lãnh thổ. Trong khi đó, diện tích canh tác và đồng cỏ giảm mạnh. Các xu hướng này—cộng hưởng với tác động của biến đổi khí hậu và sự sụt giảm hoạt động con người—đã làm tăng nguy cơ cháy rừng, minh chứng rõ nét qua trận hỏa hoạn quy mô lớn năm 2017 thiêu rụi hơn một phần ba diện tích làng [5].

Tuy nhiên, vượt ra ngoài việc ghi nhận sự suy giảm, nghiên cứu này còn mở ra một con đường hướng đến sự phục hồi. Bằng cách ghi nhận nhận thức của người dân và lập bản đồ các yếu tố bị lãng quên—chẳng hạn như hệ thống cối xay nước cổ và quy trình sử dụng đất truyền thống—nghiên cứu không chỉ tài liệu hóa sự mất mát về văn hóa và sinh thái mà còn tạo ra các công cụ thực tiễn cho công tác bảo tồn và quản lý thích ứng. Nghiên cứu kêu gọi tích hợp ký ức địa phương với phân tích khoa học nhằm hỗ trợ quy hoạch lãnh thổ có sự tham vấn cộng đồng và nhạy cảm với di sản.

Tính bền vững của các cảnh quan di sản nông thôn phụ thuộc vào sự tích hợp giữa tri thức lịch sử và hành động đương đại. Nhân tố con người đóng vai trò trung tâm trong cả quá trình định hình và bảo vệ các môi trường này. Vì vậy, cần tăng cường các phương pháp tiếp cận liên ngành và hợp tác, nhằm kết nối giữa bền vững sinh thái, bản sắc văn hóa và khả năng phục hồi của cảnh quan [8,9].

Tài liệu tham khảo

[1] Vuong QH. (2024). Wild Wise Weird. https://www.amazon.com/dp/B0BG2NNHY6/

[2] Hearn K, et al. (2024). Discovering change in agrosilvopastoral landscapes with toponymy in the Mediterranean Region. Landscape and Urban Planning, 243, 104955. https://doi.org/10.1016/j.landurbplan.2023.104955 

[3] Eliasson I, et al. (2018). Heritage planning in practice and the role of cultural ecosystem services. Heritage and Society, 11(1), 44-69. https://doi.org/10.1080/2159032X.2019.1576428 

[4] Bele B, et al. (2021). Intangible cultural heritage of transhumance landscapes: their roles and values—examples from Norway, France and Spain. In M Bowden, P Herring. (Eds). Transhumance: papers from the international association of landscape archaeology conference, Newcastle upon Tyne, 2018 (pg. 111-129). Archaeopress. 

[5] Hearn KP, Fagerholm N. (2025). The characterisation and future sustainability of a rural landscape: using integrated approaches for temporal heritage landscape analysis in Northwest Spain. Landscape Ecology, 40, 76. https://doi.org/10.1007/s10980-025-02083-3

[6] Herring P. (1998). Cornwall’s historic landscape: presenting a method of historic landscape character assessment. Cornwall County Council and English Heritage.

[7] Bjerre-Nielsen A, Glavind KL. (2022). Ethnographic data in the age of big data: How to compare and combine. Big Data and Society, 9(1). https://doi.org/10.1177/20539517211069893 

[8] Nguyen MH. (2024). How can satirical fables offer us a vision for sustainability? Visions for Sustainability. https://ojs.unito.it/index.php/visions/article/view/11267

[9] Vuong QH, Nguyen MH. (2024). Further on informational quanta, interactions, and entropy under the granular view of value formation. https://philpapers.org/rec/VUOARN