Vì sao nơi giàu đa dạng sinh học lại hiếm thấy loài phân bố rộng?

Nhàn Mào

21-04-2025

With his commanding authority, he summons Stork over:
– It has been a very difficult fishing season. If we want to be full, we have to create a joint venture.
Stork nods, adding:
– I agree; let’s raise some perch and crucian carp. These guys live long and are very prolific.
Kingfisher and Stork agree to share farming duties, and no discrimination is allowed.

Trích “Joint Venture”; Wild Wise Weird [1]

Một câu hỏi trung tâm trong sinh thái học là: loài phân bố như thế nào theo không gian và thời gian? Trong một nghiên cứu mới đây, Shipley và Saupe [2] đã khám phá mối liên hệ giữa mức độ phong phú loài trong một vùng (regional species richness – số lượng loài hiện diện trong khu vực) và mức độ phân bố của các loài đó (regional occupancy – phạm vi phân bố của mỗi loài trong khu vực đó). Điều bất ngờ là họ phát hiện ra một mối quan hệ nhất quán nhưng nghịch chiều: khu vực có đa dạng sinh học cao lại thường có ít loài phân bố rộng.

Dựa trên tập hợp dữ liệu phong phú kéo dài hơn 7 triệu năm – từ hóa thạch của foraminifera (sinh vật phù du biển có vỏ) cho đến các khảo sát hiện đại về chim, thú, cá và phấn hoa [3,4] – nhóm nghiên cứu đã phân tích các mẫu hình đa dạng sinh học trên nhiều châu lục và thời kỳ khác nhau. Dù khác biệt về loại dữ liệu, quy mô không gian và nhóm phân loại, xu hướng này vẫn giữ vững: các vùng giàu loài thường do những loài hiếm, phân bố hẹp chiếm ưu thế; còn các vùng nghèo loài lại thường do một vài loài phổ biến, phân bố rộng thống trị [2].

Nghiên cứu cho thấy mô hình này bền vững ở nhiều quy mô không gian và thời gian, chỉ thay đổi nhẹ do kích thước vùng nghiên cứu hoặc điều kiện khí hậu. Thay vào đó, những biến động trong tổng số loài và tỷ lệ loài phân bố rộng chính là hai yếu tố chủ chốt chi phối sức mạnh của mối quan hệ này. Ví dụ, dữ liệu về chim và thú thể hiện mối quan hệ âm đặc biệt mạnh giữa phong phú loài và phân bố loài, trong khi dữ liệu hóa thạch sinh vật biển và phấn hoa ở Bắc Mỹ lại cho thấy mối liên hệ yếu hơn.

Kết quả này cho thấy rằng các khu vực giàu đa dạng sinh học thường là nơi cư trú của các loài chuyên biệt có phạm vi phân bố hẹp, trong khi các khu vực nghèo loài lại bị chi phối bởi các loài phổ thông, dễ thích nghi (generalist species). Khi hệ sinh thái ngày càng bị tác động bởi con người – bao gồm mất môi trường sống, biến đổi khí hậu và xâm lấn loài – sự cân bằng tinh tế này có thể bị phá vỡ. Kết quả có thể là sự đồng nhất sinh thái (ecological homogenization), trong đó chỉ còn lại một số loài phổ biến thay thế cho các cộng đồng bản địa đa dạng và đặc thù [5].

Nghiên cứu này nhấn mạnh rằng việc bảo tồn đa dạng sinh học không chỉ là bảo vệ số lượng loài mà còn là duy trì các mẫu hình không gian phức tạp vốn nâng đỡ sự đa dạng đó. Bảo vệ sự sống là bảo vệ cả sự hiếm và sự phong phú – hai chiều cạnh đan xen không thể tách rời của thế giới tự nhiên [6,7].

Tài liệu tham khảo

[1] Vuong QH. (2024). Wild Wise Weird. https://www.amazon.com/dp/B0BG2NNHY6/ 

[2] Shipley BR, Saupe EE. (2025). Regional occupancy is negatively related to richness across time and space. Global Ecology and Biogeography, 34, e70009. https://doi.org/10.1111/geb.70009

[3] Smith J, et al. (2023). BioDeepTime: A database of biodiversity time series for modern and fossil assemblages. Global Ecology and Biogeography, 32, 1680-1689. https://doi.org/10.1111/geb.13735 

[4] Ziolkowski DJ, et al. (2023). North American Breeding Bird Dataset 1966–2022: U.S. Geological Survey Data release.

[5] Peniston JH, et al. (2024). Ecological and evolutionary consequences of temporal variation in dispersal. Ecography, 2024: e06699. https://doi.org/10.1111/ecog.06699 

[6] Vuong QH, Nguyen MH. (2024). Exploring the role of rejection in scholarly knowledge production: Insights from granular interaction thinking and information theory. Learned Publishing, 37, e1636. https://doi.org/10.1002/leap.1636 

[7] Nguyen MH. (2024). How can satirical fables offer us a vision for sustainability? Visions for Sustainability. https://ojs.unito.it/index.php/visions/article/view/11267