Việc khai thác đất định hình khả năng thích ứng với khí hậu và hệ sinh thái đô thị ở Madagascar như thế nào

Hạc Cổ Trắng

08-04-2025

– How insolent! I catch fish in style and am a principled eater! This has been a royal family legacy, unlike those gluttonous beings that have no manners and just prey on food wherever…
[…] A bit later, Kingfisher awoke, gasping: –
 My family’s fishing legacy is the epitome of talent, to the point that we are revered as “king.” Only today did I learn that, apparently, the whole family has been catching fish illegally.

Trích “Family Legacy”; Wild Wise Weird [1]

Trong bối cảnh đô thị hóa nhanh chóng, biến đổi khí hậu ngày càng đe dọa an ninh lương thực, nguồn nước và sinh kế. Một nghiên cứu gần đây của Brouillet và cộng sự [2] đã khảo sát cách thức mà hoạt động khai thác đất—thường được xem là một hình thức suy thoái môi trường—có thể đóng vai trò kép: vừa là thách thức, vừa là cơ chế thích ứng với khí hậu và chuyển hóa hệ sinh thái đô thị tại Antananarivo, Madagascar.

Tập trung vào các vùng đất ngập nước ven đô (peri-urban floodplains), nghiên cứu phân tích quá trình chuyển đổi dần dần của các ruộng lúa truyền thống thành các khu đô thị, thông qua quỹ đạo sử dụng đất bao gồm khai thác đất làm gạch. Thông qua 263 cuộc phỏng vấn với nông dân và thợ làm gạch địa phương, nhóm nghiên cứu đã đánh giá tám dịch vụ sinh thái (ecosystem services - ES) chính, bao gồm dịch vụ cung cấp (ví dụ: canh tác lúa, sản xuất gạch), điều tiết (ví dụ: nguồn nước, giảm thiểu lũ lụt), và dịch vụ văn hóa (ví dụ: thẩm mỹ, giải trí).

Kết quả cho thấy hoạt động khai thác đất—vốn bị trầm trọng hóa do sự chậm trễ của mùa mưa do biến đổi khí hậu—làm suy giảm năng suất trồng lúa nhưng đồng thời cũng mở ra các hình thức canh tác bền vững hơn. Đáng chú ý, việc tạo ra các luống đất cao sử dụng lớp than bùn lộ thiên (exposed peat soil) đã nổi lên như một chiến lược thích ứng có khả năng chống chịu với cả hạn hán và ngập lụt. Những khu vườn đa chức năng này hỗ trợ trồng cây giá trị cao và có thể tích hợp nuôi trồng thủy sản quy mô nhỏ, từ đó mở ra cơ hội kinh tế mới và củng cố an ninh lương thực tại các khu vực đô thị đông đúc.

Nhiều người được phỏng vấn xem nghề làm gạch như một chiến lược sinh tồn thiết yếu trong bối cảnh bất ổn kinh tế và tác động của khí hậu [2]. Tuy nhiên, việc khai thác đất kéo theo nhiều đánh đổi. Việc lấy đi lớp đất mặt làm giảm khả năng điều tiết lũ của vùng đất ngập nước, đồng thời ảnh hưởng đến các dịch vụ hệ sinh thái về mặt thẩm mỹ và giải trí. Mối lo ngại về tính bền vững dài hạn ngày càng tăng, khi sự cạn kiệt liên tục của lớp đất màu có thể dẫn đến mất mát nông nghiệp không thể phục hồi nếu không được kiểm soát [3,4].

Nghiên cứu nhấn mạnh rằng đất đô thị và ven đô không nên được coi là bề mặt tĩnh mà là nguồn tài nguyên động, có vai trò thiết yếu trong khả năng chống chịu khí hậu. Việc tích hợp tri thức địa phương và thực hành sinh kế vào quy hoạch đô thị—đặc biệt ở các thành phố nhiệt đới đang phát triển nhanh—mở ra hướng tiếp cận để hài hòa giữa bảo vệ môi trường và nhu cầu kinh tế – xã hội [5,6]. Với quản trị thông minh và quy hoạch có sự tham gia, các thực hành như nông nghiệp thích ứng với khí hậu có thể trở thành nền tảng cho khả năng chống chịu đô thị linh hoạt và toàn diện.

Tài liệu tham khảo

[1] Vuong QH. (2024). Wild Wise Weird. https://www.amazon.com/dp/B0BG2NNHY6/

[2] Brouillet C, et al. (2025). Soil extraction facilitates climate change adaptation and alters urban ecosystem services. Ecosystems and People, 21(1), 2469853. https://doi.org/10.1080/26395916.2025.2469853

[3] Biswas D, et al. (2018). The drivers and impacts of selling soil for brick making in Bangladesh. Environmental Management, 62(4), 792-802. https://doi.org/10.1007/s00267-018-1072-z 

[4] Hossain M, et al. (2019). Effect of brick kiln on arable land degradation, environmental pollution and consequences on livelihood of Bangladesh. Science Technology and Society, 6(2), 2409-7632. http://dx.doi.org/10.18801/jstei.060219.50 

[5] Nguyen MH. (2024). How can satirical fables offer us a vision for sustainability? Visions for Sustainability. https://ojs.unito.it/index.php/visions/article/view/11267

[6] Vuong QH, Nguyen MH. (2024). Further on informational quanta, interactions, and entropy under the granular view of value formation. https://philpapers.org/rec/VUOARN