Tư duy về tác động sâu xa của nhân loại lên các hệ thống của Trái Đất

Gà Tiền Mặt Đỏ

16-04-2025

The Sparrows quickly leave the bird village and settle in the human village. As life becomes more prosperous, they rarely come back to visit the other birds.
[…] Did you see any changes in the village?
Stork replies:
– Oh yes, it is bustling with people and fun! A new restaurant is opened, “All-you-can-eat Sparrows.

Trích “GHG Emissions”; Wild Wise Weird [1]

Từ rất lâu trước khi Cách mạng Công nghiệp làm thay đổi sâu sắc môi trường toàn cầu, các xã hội loài người đã bắt đầu để lại những dấu ấn bền vững trên hệ sinh thái Trái Đất. Trong một tổng quan toàn diện, Roberts và cộng sự đã khám phá “di sản đa quần xã sinh vật” (multibiome legacy), cho thấy các nền văn minh tiền công nghiệp đã tác động đến sinh quyển, thạch quyển, thủy quyển, và thậm chí cả khí quyển thông qua việc sử dụng đất, quản lý tài nguyên và các thực hành xã hội–chính trị.

Thách thức quan niệm phổ biến cho rằng biến đổi môi trường chỉ là hiện tượng gần đây, nhóm tác giả tổng hợp bằng chứng từ khảo cổ học, cổ sinh thái học và sinh thái học lịch sử để chỉ ra rằng những thay đổi môi trường do con người gây ra đã có từ thời Pleistocene và đầu Holocene. Ví dụ, các cộng đồng bản địa tại Amazon đã tạo ra loại đất màu mỡ cao gọi là terra preta, trong khi các nền văn minh đô thị sớm như Tenochtitlan và Angkor phát triển những hệ thống quản lý nước tinh vi, định hình toàn bộ lưu vực thủy văn. Ở các vùng nhiệt đới, hệ thống nông lâm kết hợp truyền thống giúp duy trì đa dạng sinh học thông qua cảnh quan dạng khảm; trong khi đó, tại những vùng khô hạn, nông nghiệp và chăn thả gia súc thời kỳ đầu đã tác động đến cấu trúc thảm thực vật, động thái đất và thậm chí cả quá trình sa mạc hóa, như trường hợp Sahara hậu thời kỳ ẩm.

Bài tổng quan nhấn mạnh rằng tất cả các quần xã sinh vật chính—bao gồm nhiệt đới, đất khô, ôn đới và Bắc Cực—đều đã chịu ảnh hưởng đáng kể từ con người trước thời kỳ công nghiệp hóa. Các tác động này bao gồm chuyển vị loài, biến đổi đất lâu dài, phản hồi khí hậu vùng thông qua thay đổi lớp phủ đất, và ảnh hưởng đến khí quyển do chế độ sử dụng lửa. Quan trọng hơn, những biến đổi sinh thái này không phải là các sự kiện rời rạc, mà được đan cài sâu sắc trong các bối cảnh văn hóa, chính trị và kinh tế rộng lớn hơn—bao gồm các mạng lưới thương mại, sự mở rộng đế quốc và chủ nghĩa thực dân.

Bằng cách tích hợp tri thức bản địa, truyền khẩu, và các kỹ thuật khoa học mới như phân tích ADN cổ và đồng vị bền, nhóm nghiên cứu kêu gọi một sự tái định hướng trong các chiến lược bảo tồn và phát triển bền vững. Thay vì lý tưởng hóa các hệ sinh thái tiền công nghiệp như những vùng đất “nguyên sơ chưa bị con người tác động”, họ đề xuất cần công nhận quá trình đồng tiến hóa lâu dài giữa con người và môi trường.

Nghiên cứu này nhấn mạnh rằng con người chưa bao giờ tồn tại tách biệt khỏi tự nhiên. Trái lại, chúng ta đã cùng định hình cảnh quan, hệ sinh thái và hệ thống khí hậu trong hàng nghìn năm. Nhận thức được lịch sử gắn bó sâu sắc này là điều thiết yếu để đối mặt với các thách thức môi trường hiện nay và mở ra những con đường thích ứng, bao trùm và bền vững hơn cho tương lai.

Tài liệu tham khảo

[1] Vuong QH. (2024). Wild Wise Weird. https://www.amazon.com/dp/B0BG2NNHY6/ 

[2] Roberts P, et al. (2024). Uncovering the multibiome: Environmental and Earth system legacies of past human societies. Annual Review of Environment and Resources, 49, 21-50. https://doi.org/10.1146/annurev-environ-112321-101257

[3] Schmidt MJ, et al. (2023). Intentional creation of carbon-rich dark earth soils in the Amazon. Science Advances, 9, eadh8499. https://www.science.org/doi/10.1126/sciadv.adh8499 

[4] Evans D, et al. (2007). A comprehensive archaeological map of the world’s largest preindustrial settlement complex at Angkor, Cambodia. PNAS, 104, 14277-14282. https://www.pnas.org/doi/10.1073/pnas.0702525104 

[5] Richards JF. (2003). The Unending Frontier: An Environmental History of the Early Modern World. University of California Press.

[6] Henry DO, et al. (2017). Blame it on the goats? Desertification in the Near East during the Holocene. The Holocene, 27, 625-637. http://dx.doi.org/10.1177/0959683616670470 

[7] Ho MT, Nguyen DH. (2025). Of Kingfisher and Man. https://philarchive.org/rec/HOOKAW 

[8] Nguyen MH. (2024). How can satirical fables offer us a vision for sustainability? Visions for Sustainability. https://ojs.unito.it/index.php/visions/article/view/11267