Tư duy quá trình - quan hệ có thể thay đổi thế giới của chúng ta một cách căn bản như thế nào

Chích Đuôi Cụt

08-04-2025

The two parties, one with a beak and one within a beak, could not help but converse about the Malthus-Verhulst equations on biological population dynamics or the peaceful Lotka-Volterra predator-prey relationship model.
With deeper contemplation, the discussion could be pushed even further in the direction of relativity: 
– Was Kingfisher eating Fish, or… when Fish entered Kingfisher’s stomach, would it also mean that Fish was eating Kingfisher? […] 
And if there is no answer, perhaps he has to rely on empirical data: swallowing the talking partner!

Trích “Titles of Nobility”; Wild Wise Weird [1]

Trong kỷ nguyên khủng hoảng khí hậu leo thang và các đứt gãy xã hội – sinh thái ngày càng sâu sắc, việc ứng phó hiệu quả với những thách thức này không chỉ đòi hỏi các giải pháp mới mà còn cần những cách tư duy hoàn toàn khác biệt. Một bài viết khái niệm gần đây của Hertz, Klein, Mancilla García và Schlüter [2] kêu gọi một sự thay đổi triệt để trong cách chúng ta hình dung về sự chuyển đổi—c huyển từ các thế giới quan mang tính tĩnh tại và bản chất luận (essentialist) sang một góc nhìn động, dựa trên quá trình (process-relational perspective - PRP).

Các mô hình phát triển bền vững truyền thống thường coi các yếu tố như tài nguyên, công nghệ và thể chế như những thực thể cố định, và dựa vào các giả định nhân quả tuyến tính. Ngược lại, các tác giả cho rằng chuyển đổi thực sự không thể được thiết kế dựa trên những gì đang tồn tại hay được xem là “có thể.” Thay vào đó, PRP nhấn mạnh sự thay đổi như một quá trình mở, không kết thúc, trong đó các yếu tố và mối quan hệ giữa chúng luôn trong trạng thái biến động.

Dựa trên nền tảng triết học của Karen Barad, Gilles Deleuze & Félix Guattari [3,4], bài viết khuyến khích chúng ta tái cấu hình khái niệm sự thay đổi thông qua lăng kính của thực tế và ảo ảnh. Thực tế là những gì đang hiện hữu, trong khi ảo ảnh là tiềm năng còn ẩn—những khả năng có thể xuất hiện qua sự tái cấu trúc của ý tưởng, mối quan hệ và thực hành. Ví dụ, nước không phải vốn dĩ là một “tài nguyên”; mà được diễn tạo như vậy thông qua các diễn ngôn vật chất (material-discursive practices) cụ thể. Những thực hành này không cố định—chúng có thể được tái cấu hình để tạo điều kiện cho những cách hiểu khác, chẳng hạn như công nhận nước như một thành viên cộng đồng có quyền pháp lý và đạo lý.

Để thúc đẩy những chuyển đổi mang tính căn bản như vậy, các tác giả kêu gọi cần phải suy nghĩ lại về khái niệm nhân quả (causation). Thay vì hiểu quan hệ nhân – quả như những mối liên hệ tuyến tính giữa các thực thể biệt lập, góc nhìn động dựa trên quá trình (process-relational perspective) nhấn mạnh đến các intra-actions—sự đan xen lẫn nhau giữa các yếu tố vật chất và diễn ngôn, trong đó chúng đồng kiến tạo lẫn nhau. Theo cách hiểu này, quyền lực nhân quả không nằm ở các thành phần riêng rẽ hay các hệ thống bao trùm, mà ở chính cách các mối quan hệ này được tổ chức một cách động.

Việc tái hình dung này có những hàm ý quan trọng đối với việc thiết kế các khung thay đổi hành động, chẳng hạn như các Lý thuyết về sự thay đổi (Theories of Change - ToC). Thay vì xác lập các chuỗi can thiệp tuyến tính dựa trên giả định cố định, một góc nhìn động, dựa trên quá trình và các Lý thuyết về sự thay đổi sẽ nhấn mạnh thử nghiệm, tư duy phản biện và sự cởi mở với những khả thể nổi sinh mà không thể lường trước từ đầu [2].

Cuối cùng, bài viết kêu gọi sự công nhận sâu sắc hơn về mối quan hệ đan xen và đồng tiến hóa giữa hệ thống con người và sinh thái. Bằng cách chấp nhận tính quan hệ (relationality), tính trình hiện (performativity) và sự mở rộng bản thể học (ontological openness), chúng ta có thể mở rộng chân trời của cái có thể được nghĩ đến và hành động—từ đó mở khóa các con đường chuyển đổi có khả năng thách thức những khuôn mẫu thống trị và thúc đẩy một tương lai công bằng và bền vững hơn [5,6].

Tài liệu tham khảo

[1] Vuong QH. (2024). Wild Wise Weird. https://www.amazon.com/dp/B0BG2NNHY6/

[2] Hertz T, et al. (2025). Transforming a world that never stands still. Ecosystems and People, 21(1), 2469859. https://doi.org/10.1080/26395916.2025.2469859 

[3] Robinson KA. (2009). Deleuze, Whitehead, Bergson: rhizomatic connections. Palgrave MacMillan.

[4] Barad K, Gandorfer D. (2021). Political desirings: yearnings for mattering (,) differently. Theory & Event, 24(1), 14-66. https://doi.org/10.1353/tae.2021.0002 

[5] Nguyen MH. (2024). How can satirical fables offer us a vision for sustainability? Visions for Sustainability. https://ojs.unito.it/index.php/visions/article/view/11267

[6] Vuong QH, Nguyen MH. (2024). Further on informational quanta, interactions, and entropy under the granular view of value formation. https://philpapers.org/rec/VUOARN