Tư duy lại sự bền vững thông qua tính tương quan: Tại sao các nền văn hóa ngoài WEIRD lại quan trọng

Cu Rốc Đầu Đỏ

08-04-2025

The Crows, however, find this Crow 2.0 to be a scammer, for he looks nothing like Crow but still claims to be in the family. They all gather to chase him away. It takes several beatings for the crow family to believe this is indeed a family relative. Crow 2.0 is shocked…
Yet, even as he is accepted back into the family, he becomes a new hate target, for they are envious of his beautiful feathers.

Trích “Contentment”; Wild Wise Weird [1]

Một nghiên cứu gần đây của Gould, Jimenez Naranjo và Balvanera [2] đã phê bình xu hướng thiên lệch kéo dài trong khoa học bền vững—đó là sự phụ thuộc ngầm định vào các khuôn mẫu tâm lý điển hình của các xã hội WEIRD (Western – phương Tây, Educated – có học vấn, Industrialized – công nghiệp hóa, Rich – giàu có, và Democratic – dân chủ). Những khuynh hướng này—được đặc trưng bởi chủ nghĩa cá nhân, đạo đức phổ quát mang tính trừu tượng, và tư duy phân tích—thường bị ngộ nhận là mang tính phổ quát, mặc dù thực chất chúng chỉ đại diện cho một phần rất nhỏ trong sự đa dạng tâm lý toàn cầu.

Như một đối trọng đầy sức thuyết phục, nghiên cứu đưa ra khái niệm “relationality”—một hình thức tư duy ăn sâu trong thế giới quan của các xã hội không thuộc WEIRD (non-WEIRD) [2]. Tư duy quan hệ nhấn mạnh đến tính phụ thuộc lẫn nhau, đạo đức theo ngữ cảnh, và nhận thức toàn diện. Trong khi các nền văn hóa WEIRD thường đề cao quyền tự chủ cá nhân và quan niệm tuyến tính về tiến bộ, thì các xã hội non-WEIRD lại có xu hướng định nghĩa bản thân qua vai trò xã hội và sự gắn kết tập thể, coi đạo đức là vấn đề phụ thuộc vào mối quan hệ và ngữ cảnh, và cảm nhận thời gian theo chu kỳ hơn là tuyến tính [3,4]. Các tác giả lập luận rằng những định hướng mang tính relational này phù hợp hơn với bản chất hệ thống và phụ thuộc ngữ cảnh của các thách thức bền vững hiện nay [2].

Gould và cộng sự [2] đã phân tích một cách hệ thống cách mà các xu hướng tâm lý này ảnh hưởng đến bền vững qua bảy khía cạnh cốt lõi. Ví dụ, ở nhiều xã hội non-WEIRD, hành động tập thể không dựa trên hợp đồng pháp lý hay lý trí cá nhân, mà gắn liền với các nghĩa vụ cộng đồng được hình thành sâu sắc trong văn hóa. Tương tự, các hình thức nhận thức mang tính tổng thể—phổ biến hơn trong các bối cảnh non-WEIRD—tạo điều kiện cho tư duy hệ thống, điều đặc biệt cần thiết để hiểu được động lực phụ thuộc lẫn nhau của các hệ thống xã hội–sinh thái [5].

Các tác giả minh họa lập luận của mình thông qua một nghiên cứu điển hình tại Universidad Autónoma Comunal de Oaxaca (UACO), một cơ sở giáo dục đại học ở Mexico dựa trên triết lý bản địa comunalidad. UACO hiện thực hóa relationality trong thực tiễn: cấu trúc tổ chức, phương pháp sư phạm và nền tảng đạo đức của trường đều nhấn mạnh quyết định cộng đồng, mối liên kết giữa con người và tự nhiên, và các hệ tri thức được định hình bởi bối cảnh địa phương và trải nghiệm sống [6]. Trái ngược với tư tưởng cá nhân chủ nghĩa phổ biến ở hầu hết các đại học phương Tây, UACO đặt sứ mệnh giáo dục của mình xoay quanh sự thịnh vượng chung của cả cộng đồng con người và phi nhân loại, gắn với các vùng lãnh thổ cụ thể.

Tổng thể, nghiên cứu này nhấn mạnh tầm quan trọng của một khoa học bền vững mang tính đa nguyên và bao trùm hơn—một khoa học biết thừa nhận và trân trọng sự đa dạng tâm lý và văn hóa của các xã hội trên toàn cầu. Việc tích hợp các thế giới quan relational từ các bối cảnh non-WEIRD không chỉ thúc đẩy công bằng tri thức (epistemic justice) và công bằng văn hóa, mà còn tăng cường năng lực tập thể của chúng ta trong việc ứng phó với các thách thức môi trường phức tạp. Cuối cùng, việc hồi sinh các cách tư duy mang tính quan hệ có thể chính là chìa khóa để tái cân bằng mối quan hệ giữa con người và thế giới tự nhiên [7,8].

Tài liệu tham khảo

[1] Vuong QH. (2024). Wild Wise Weird. https://www.amazon.com/dp/B0BG2NNHY6/

[2] Gould RK, et al. (2024). Relationality is not WEIRD: the importance of relational thinking in the majority of the planet’s societies. Ecosystems and People, 21(1), 2427810. https://doi.org/10.1080/26395916.2024.2427810

[3] Henrich J. (2020). The WEIRDest people in the world: how the west became psychologically peculiar and particularly prosperous. Penguin.

[4] Markus HR, Kitayama S. (1991). Culture and the self: implications for cognition, emotion, and motivation. Psychological Review, 98(2), 224-253. https://doi.org/10.1037/0033-295X.98.2.224 

[5] Nisbett RE, et al. (2001). Culture and systems of thought: holistic versus analytic cognition. Psychological Review, 108(2), 291-310. https://doi.org/10.1037/0033-295X.108.2.291 

[6] Martínez-Luna J. (2023). Existimos, luego … pensamos: Apuntes desde la comunalidad. Congreso de la Union.

[7] Nguyen MH. (2024). How can satirical fables offer us a vision for sustainability? Visions for Sustainability. https://ojs.unito.it/index.php/visions/article/view/11267

[8] Vuong QH, Nguyen MH. (2024). Further on informational quanta, interactions, and entropy under the granular view of value formation. https://philpapers.org/rec/VUOARN