Thành phố – điểm nóng sinh học mới trong thời đại biến đổi sinh thái toàn cầu

Choắt Chân Đỏ

17-04-2025

– It is a much shorter distance from here to the human village. There you will find plenty of rice. The unfinished rice is hung out to dry. The children aren’t keen on eating, so food is scattered around the house. Not to mention these people buy new food every week, discarding old stuff. What is there to worry about feeding the Sparrows!? 
[…] A new restaurant is opened, “All-you-can-eat Sparrows.

Trích “Food”; Wild Wise Weird [1]

Khi thế giới hiện đại ngày càng kết nối chặt chẽ, các đô thị đang nổi lên như những “đấu trường trung tâm” cho các biến đổi sinh thái—đặc biệt là trong sự lan rộng của các loài ngoại lai xâm lấn. Một tổng quan toàn cầu do Potgieter và cộng sự [2] thực hiện đã tổng hợp các nghiên cứu quốc tế về cách môi trường đô thị thúc đẩy quá trình xâm lấn sinh học, cho thấy vai trò của thành phố không chỉ là nơi khởi phát mà còn là mắt xích phân phối trong sự thay đổi đa dạng sinh học toàn cầu.

Nghiên cứu xác định bốn chiều kích chính mà qua đó đặc trưng đô thị ảnh hưởng đến sự đa dạng và phân bố của loài ngoại lai: kết nối, đặc điểm vật lý, yếu tố văn hoá–xã hội, và điều kiện sinh địa lý/khí hậu.

Thứ nhất, thành phố là nút giao lớn trong mạng lưới thương mại và du lịch toàn cầu, giúp các loài vượt qua rào cản địa lý và sinh thái. Mức độ kết nối cao qua đường bộ, đường sắt, sông ngòi và hàng không tạo ra các hành lang sinh học cho phép loài ngoại lai lan rộng ở cả cấp độ địa phương và khu vực.

Thứ hai, các yếu tố vật lý như quy mô thành phố, mức độ đô thị hóa, và cấu trúc mảng xanh ảnh hưởng đến việc loài ngoại lai có thể định cư và sinh trưởng. Các thành phố lớn, có hạ tầng dày đặc và nhiều hoạt động của con người, thường chứa số lượng loài ngoại lai cao hơn do tác động nhiễu loạn sinh thái thường xuyên [3,4].

Thứ ba, yếu tố kinh tế–xã hội đóng vai trò quan trọng. Những khu dân cư giàu có thường có nhiều vườn cây cảnh và thực vật ngoại lai, làm tăng “áp lực phát tán” (propagule pressure)—tức số lượng cá thể được đưa đến khu vực mới. Các công viên lâu đời hay khu đô thị cũ kỹ thường tích tụ nhiều loài ngoại lai theo thời gian, phản ánh di sản của quá trình thực dân hoặc thói quen trồng trọt, làm vườn [5,6].

Thứ tư, mặc dù điều kiện sinh địa lý và khí hậu vẫn quan trọng, nhưng đặc tính đô thị có thể vượt qua các giới hạn sinh thái tự nhiên. Một số thành phố ở vùng khí hậu khắc nghiệt lại cung cấp nơi trú ẩn và nguồn tài nguyên đủ để loài ngoại lai sinh tồn ngoài phạm vi phân bố tự nhiên của chúng—góp phần mở rộng biên độ phân bố loài trên toàn cầu [7].

Nghiên cứu này nhấn mạnh mối liên kết phức tạp giữa hoạt động con người và quá trình sinh thái trong việc hình thành đa dạng sinh học đô thị. Thành phố không đơn thuần là “nạn nhân” bị loài ngoại lai xâm chiếm, mà là “tác nhân” thúc đẩy sự lan rộng của chúng. Do đó, quy hoạch và chính sách đô thị cần tích hợp yếu tố sinh thái để quản lý và giảm thiểu rủi ro từ các loài xâm lấn. Hiểu được cách đô thị tái định hình phân bố loài cũng chính là nhìn nhận lại vai trò của xã hội loài người trong việc tái cấu trúc thiên nhiên—dù nhiều khi là vô tình nhưng với hậu quả kéo dài [8,9].

Tài liệu tham khảo

[1] Vuong QH. (2024). Wild Wise Weird. https://www.amazon.com/dp/B0BG2NNHY6/ 

[2] Potgieter LJ, et al. (2024). Cities shape the diversity and spread of nonnative species. Annual Review of Ecology, Evolution, and Systematics, 55, 157-180. https://doi.org/10.1146/annurev-ecolsys-102722-012749 [3] Kühn I, et al. (2017). Is there an urban effect in alien plant invasions? Biological Invasions, 19, 3505-3513. https://doi.org/10.1007/s10530-017-1591-1 

[4] Pyšek P. (1998). Alien and native species in Central European urban floras: a quantitative comparison. Journal of Biogeography, 25, 155-163. https://doi.org/10.1046/j.1365-2699.1998.251177.x 

[5] Celesti-Grapow L, et al. (2006). Determinants of native and alien species richness in the urban flora of Rome. Diversity and Distribution, 12, 490-501. https://doi.org/10.1111/j.1366-9516.2006.00282.x 

[6] Chamberlain D, et al. (2020). Wealth, water and wildlife: Landscape aridity intensifies the urban luxury effect. Global Ecology and Biogeography, 29, 1595-1605. https://doi.org/10.1111/geb.13122 

[7] Cadotte MW, et al. (2017). Are urban systems beneficial, detrimental, or indifferent for biological invasion?. Biological Invasions, 19, 3489-3503.

[8] Vuong QH. (2018). The (ir)rational consideration of the cost of science in transition economies. Nature Human Behaviour, 2, 5. https://www.nature.com/articles/s41562-017-0281-4 

[9] Nguyen MH. (2024). How can satirical fables offer us a vision for sustainability? Visions for Sustainability. https://ojs.unito.it/index.php/visions/article/view/11267