Sắp đặt dưới lòng đất: Đất sét trở thành người gìn giữ hòa bình hạt nhân của Thụy Sĩ như thế nào

Mai Hoa

13-04-2025

‒ As someone of great standing, I guarantee your efforts will be recognized. Your name will be remembered in the history of the Bird Village.

Trích “Sincere Concern”; Wild Wise Weird [1]

Khi các quốc gia phải đối mặt với thách thức dài hạn trong quản lý chất thải phóng xạ, cách tiếp cận của Thụy Sĩ không chỉ dựa vào bằng chứng địa chất, mà còn vào chiến lược kể chuyện một cách chiến lược (strategic storytelling). Trong một nghiên cứu dân tộc học gần đây, Rony Emmenegger [2] phân tích cách Cơ quan Hợp tác Quốc gia về Xử lý Chất thải Phóng xạ của Thụy Sĩ (Swiss National Cooperative for the Disposal of Radioactive Waste – Nagra) chủ động định hình nhận thức công chúng về Opalinus clay—một lớp đất sét địa chất sâu—như một biện pháp an toàn cốt lõi cho tương lai hạt nhân của quốc gia.

Công nghệ chôn lấp địa chất sâu (deep geological disposal) nhằm mục tiêu cô lập chất thải phóng xạ trong thời gian lên tới một triệu năm. Thụy Sĩ đã ưu tiên chọn thành hệ đất sét Opalinus ở khu vực phía Bắc đất nước cho mục đích này, nhờ các đặc tính như khả năng thẩm thấu thấp, độ trương nở, và tự bịt kín vết nứt [3,4]. Tuy nhiên, như Emmenegger [2] chỉ ra, lòng đất vẫn là một không gian đầy bất định—về nhận thức, khoa học, và chính trị. Để đối mặt với sự mơ hồ này, Nagra không chỉ tiến hành khảo sát khoa học mà còn kết hợp với các chiến dịch truyền thông được dàn dựng kỹ lưỡng, nhằm tạo dựng hình ảnh lòng đất như một không gian có thể hiểu được và đáng tin cậy.

Từ năm 2019 đến 2022, Nagra đã thực hiện một loạt chiến dịch khoan địa chất, song song với các triển lãm công cộng, sự kiện truyền thông, và chuyến tham quan có hướng dẫn. Những hoạt động này bao gồm: trưng bày mẫu đất sét tương tác, trình chiếu trực tiếp quá trình khoan, mô hình 3D địa chất, và thậm chí cả một “phòng tĩnh lặng” với khối đá lớn làm từ Opalinus clay [5]. Những triển lãm này không đơn thuần nhằm truyền tải thông tin khoa học, mà còn để gây cộng hưởng cảm xúc và xây dựng niềm tin công chúng. Một ví dụ đặc biệt ấn tượng là thí nghiệm nước trực tiếp, mô tả sinh động khả năng trương nở và tự bịt kín của đất sét—biến khái niệm an toàn địa chất trừu tượng thành một ẩn dụ trực quan dễ tiếp cận [6].

Chiến dịch truyền thông được dàn dựng này đã lên đến cao trào khi Nagra công bố Nördlich Lägern là địa điểm thích hợp nhất để chôn lấp chất thải hạt nhân. Tại thời điểm này, Opalinus clay không còn chỉ là một lớp địa chất—nó trở thành một tác nhân chính trị: được huy động về mặt thị giác, cảm xúc, và diễn ngôn để chính danh hóa việc lưu giữ chất thải hạt nhân dài hạn. Thông điệp đưa ra rất rõ ràng: địa chất đã lên tiếng.

Tuy nhiên, Emmenegger [2] cảnh báo rằng việc khắc họa Opalinus clay như một vật chất “ổn định tự thân” không chỉ dựa trên bằng chứng khoa học—mà còn là một màn trình diễn. Sự ổn định được cảm nhận đó được tạo dựng thông qua một chuỗi triển lãm, trình diễn và câu chuyện, nơi ranh giới giữa khoa học thực nghiệm và trí tưởng tượng của công chúng trở nên mờ nhòe.

Tương lai chung của chúng ta phụ thuộc không chỉ vào các hệ thống tự nhiên, mà còn vào cách chúng ta lựa chọn diễn giải và đại diện cho chúng [7,8]. Dù bị chôn vùi trong bóng tối, lòng đất vẫn có thể mang trọng trách chính trị nếu được “làm cho dễ hiểu”—như một thực thể ổn định, trơ lỳ và có khả năng gánh vác di sản nguy hiểm nhất của nhân loại. Trong tầm nhìn đó, thiên nhiên không còn là thùng chứa thụ động, mà là thực thể được điều tiết, dàn dựng và huy động vào công cuộc quản trị. Opalinus clay, theo cách ấy, hiện lên như người bạn đồng hành mang tính biểu tượng của Thụy Sĩ trong việc quản lý kỷ nguyên hạt nhân Anthropocene—một biểu tượng của sự tin cậy mong manh mà chúng ta gửi gắm vào cả địa chất và câu chuyện để giữ lấy thời gian.

Tài liệu tham khảo

[1] Vuong QH. (2024). Wild Wise Weird. https://www.amazon.com/dp/B0BG2NNHY6/ 

[2] Emmenegger R. (2025). Nuclear strata: Enacting clay for the deep geological disposal of nuclear waste in Switzerland. Environment and Planning E: Nature and Space. https://doi.org/10.1177/25148486251324935 

[3] Chapman N, McCombie C. (2003). Principles and standards for the disposal of long-lived radioactive wastes. Elsevier.

[4] Sellin P, Leupin OX. (2013). The use of clay as an engineered barrier in radioactive-waste management: A review. Clays and Clay Minerals, 61(6), 477-498. https://doi.org/10.1346/CCMN.2013.0610601 

[5] Nagra, Swiss National Co-operative for the Disposal of Radioactive Waste. (2022). Nagra annual report 2022. https://nagra.ch/wp-content/uploads/2023/06/2022_GB_E_Nagra.pdf 

[6] Barry A. (2013). Material politics: Disputes along the pipeline. John Wiley & Sons.

[7] Ho MT, Nguyen DH. (2025). Of Kingfisher and Man. https://philarchive.org/rec/HOOKAW 

[8] Nguyen MH. (2024). How can satirical fables offer us a vision for sustainability? Visions for Sustainability. https://ojs.unito.it/index.php/visions/article/view/11267