Phản kháng trong thích ứng khí hậu: Khi cộng đồng không đơn thuần là người thụ hưởng

Hạc Đen

19-04-2025

– Let me enlighten you fools! I now show you the mathematics.The jury and the birds are stunned:

– Mathematics...??!!

Hawk doesn’t bother responding and has his disciple bring out the award banner. He adds one word and an equal sign to help the birds understand. The banner now read:

Honor = Strength - Beauty - Fraternity

Then, Hawk reads aloud, almost shouting:

– Honor equals Strength minus Beauty minus Fraternity.

Trích “Highest Honor”; Wild Wise Weird [1]

Thích ứng khí hậu thường được mô tả như một nhu cầu cấp thiết và không có gì phải tranh cãi trong bối cảnh khủng hoảng môi trường toàn cầu. Tuy nhiên, một tổng quan toàn cầu do Mills-Novoa và Mikulewicz thực hiện [2] đã hé lộ một thực tế phức tạp hơn nhiều—trong đó, các nỗ lực thích ứng không ít lần vấp phải sự phản kháng từ chính những cộng đồng mà chúng hướng đến hỗ trợ. Các tác giả cho rằng, thay vì coi phản kháng là trở ngại, cần nhìn nhận nó như một lăng kính sắc bén giúp hiểu rõ bản chất chính trị của hành động khí hậu.

Dựa trên phân tích hệ thống 20 nghiên cứu điển hình trên nhiều khu vực và lĩnh vực, nhóm nghiên cứu đã xác định chín phát hiện quan trọng về động lực phản kháng. Đáng chú ý, phản kháng diễn ra rộng khắp nhưng lại ít được ghi nhận trong tài liệu học thuật. Và điều quan trọng là: phản kháng không bắt nguồn từ việc phủ nhận biến đổi khí hậu, mà từ cảm giác bị đe dọa—khi các dự án thích ứng xâm phạm truyền thống văn hóa, ép buộc di dời, hoặc củng cố những cấu trúc quản trị mang tính loại trừ [3,4].

Phản kháng diễn ra dưới nhiều hình thức phong phú và sáng tạo—từ kiện tụng, biểu tình, đến những hành vi từ chối âm thầm như trì hoãn di dời hay khôi phục canh tác truyền thống. Không chỉ là phản ứng chống đối, những hành động này mang tính kiến tạo: giúp hình thành bản sắc xã hội mới, chiến lược thích ứng thay thế, và những tầm nhìn về tương lai khí hậu gắn chặt với địa phương. Ví dụ, tại Zambia, cộng đồng đã điều chỉnh một chính sách chăn nuôi để phù hợp hơn với nhu cầu thực tế; còn tại Indonesia, nông dân vận dụng tri thức khí hậu để thách thức các chỉ thị canh tác áp đặt từ nhà nước [5,6].

Nghiên cứu cũng làm rõ vai trò không đơn nhất của nhà nước: thay vì là một thực thể thống nhất, nhà nước là không gian bị phân mảnh và tranh chấp, nơi các quyết định thích ứng được đàm phán ở nhiều cấp độ. Các cơ chế tham gia cộng đồng—dù ngày càng được yêu cầu—có thể đóng vai trò nâng cao tiếng nói địa phương hoặc đàn áp phản kháng, tùy vào cách thức thiết kế và thực thi.

Dù một số nỗ lực phản kháng dẫn đến các kết quả công bằng hơn, những nỗ lực khác lại gây chia rẽ, tốn kém hoặc thất bại—cho thấy gánh nặng thực tế mà các cộng đồng yếu thế đang gánh chịu. Tuy vậy, những cuộc đấu tranh này hé lộ một sự thật quan trọng: thích ứng khí hậu không chỉ là phản ứng kỹ thuật với biến đổi khí hậu, mà là quá trình đàm phán giữa các tầm nhìn đối lập về tương lai xã hội.

Nghiên cứu này đặt ra thách thức đối với quan niệm xem thích ứng là lĩnh vực trung lập hoặc thuần túy khoa học. Thay vào đó, thích ứng là không gian bị tranh chấp, nơi quyền lực, công lý, và bản sắc luôn hiện diện và được định hình. Nhận diện phản kháng như một phần không thể thiếu trong quá trình này mang lại những hiểu biết then chốt để phát triển các chính sách khí hậu toàn diện, có ý nghĩa địa phương và bền vững hơn [7,8]. Bởi ở trung tâm của thích ứng khí hậu là một câu hỏi mang tính nền tảng: không chỉ là chúng ta sẽ thích ứng ra sao—mà là ai có quyền quyết định phương thức thích ứng đó, và cái giá phải trả là gì.

Tài liệu tham khảo

[1] Vuong QH. (2024). Wild Wise Weird. https://www.amazon.com/dp/B0BG2NNHY6/ 

[2] Mills-Novoa M, Mikulewicz M. (2025). The promise of resistance: A new lens for climate change adaptation research and practice. WIREs Climate Change, 16, e922. https://doi.org/10.1002/wcc.922

[3] Vargas Falla AM, et al. (2024). Quiet resistance speaks: A global literature review of the politics of popular resistance to climate adaptation interventions. World Development, 177, 106530. https://doi.org/10.1016/j.worlddev.2023.10653

[4] Paprocki K. (2020). The climate change of your desires: Climate migration and imaginaries of urban and rural climate futures. Environment and Planning D: Society and Space, 38, 248-266. https://doi.org/10.1177/0263775819892600 

[5] Funder M, et al. (2018). The politics of climate change adaptation in development: Authority, resource control and state intervention in rural Zambia. Journal of Development Studies, 54, 30-46. https://doi.org/10.1080/00220388.2016.1277021 

[6] Ariefiansyah R, Webber S. (2021). Creative farmers and climate service politics in Indonesian rice production. Journal of Peasant Studies, 49, 1037-1063. https://doi.org/10.1080/03066150.2021.1873291 

[7] Vuong QH. (2018). The (ir)rational consideration of the cost of science in transition economies. Nature Human Behaviour, 2, 5. https://www.nature.com/articles/s41562-017-0281-4 

[8] Nguyen MH. (2024). How can satirical fables offer us a vision for sustainability? Visions for Sustainability. https://ojs.unito.it/index.php/visions/article/view/11267