Phân bón và những ràng buộc toàn cầu: từ an ninh lương thực đến khí hậu và địa chính trị

Cú Muỗi

17-04-2025

– Wherever there is food, there is freedom!

Trích “Dream”; Wild Wise Weird [1]

Phân bón đóng vai trò không thể thiếu trong nền nông nghiệp hiện đại, góp phần vào khoảng 60% năng suất cây trồng toàn cầu [2]. Tuy nhiên, việc sản xuất và sử dụng phân bón tổng hợp—đặc biệt là phân đạm (nitrogen-based fertilizers)—đang đặt ra những thách thức ngày càng lớn về môi trường và địa chính trị. Một tổng quan nghiên cứu gần đây của Quitzow, Balmaceda và Goldthau [3] cho thấy phân bón hiện nay là điểm nút trong một mạng lưới toàn cầu phức tạp, kết nối biến đổi khí hậu, hệ thống năng lượng, ổn định địa chính trị và an ninh lương thực.

Phân đạm được sản xuất thông qua quá trình tổng hợp amoniac (ammonia synthesis), đòi hỏi lượng năng lượng lớn và phụ thuộc chủ yếu vào nhiên liệu hóa thạch. Riêng quy trình sản xuất này đã phát thải hơn 1,13 gigatons CO₂-e mỗi năm—chiếm trên 2% tổng lượng phát thải toàn cầu [4]. Không chỉ vậy, việc sử dụng phân bón quá mức và kém hiệu quả còn làm rối loạn chu trình nitơ và phốt-pho của Trái Đất, vượt quá giới hạn hành tinh (planetary boundaries) và gây suy thoái hệ sinh thái [5].

Cùng lúc đó, thị trường phân bón toàn cầu đang bị ảnh hưởng mạnh bởi các căng thẳng địa chính trị. Chiến tranh tại Ukraine, chính sách hạn chế xuất khẩu của Trung Quốc và Nga, cùng với việc tập trung tài nguyên ở một số ít quốc gia đã dẫn đến biến động giá cả và bất ổn nguồn cung. Ví dụ, châu Phi—nơi có 17% diện tích đất canh tác toàn cầu—chỉ sử dụng 4% tổng lượng phân bón, chủ yếu do phụ thuộc nhập khẩu và các rào cản cơ cấu [6,7].

Trước tình hình đó, nhiều quốc gia đang tìm cách chuyển hướng chiến lược. Trung Quốc hiện là nhà sản xuất phân bón lớn nhất thế giới, nhưng vẫn dựa chủ yếu vào than đá—một nguồn nguyên liệu phát thải cao. Trong khi đó, EU, Mỹ và Brazil đang xây dựng chính sách thúc đẩy sản xuất nội địa nhằm đảm bảo an ninh nguồn cung. Một giải pháp đang nổi lên là “amoniac xanh” (green ammonia)—được sản xuất từ hydro tái tạo—cho phép các quốc gia giàu tiềm năng gió và mặt trời tham gia vào thị trường phân bón một cách bền vững hơn.

Các tác giả kêu gọi áp dụng một “tiếp cận mạng lưới” (nexus approach)—một lối tư duy hệ thống kết nối giữa lương thực, năng lượng, môi trường và địa chính trị. Khung phân tích này sẽ giúp các nhà hoạch định chính sách cân bằng các lợi ích và đánh đổi khi thúc đẩy sản xuất phân bón ít carbon, đảm bảo tiếp cận công bằng, và tăng cường năng lực chống chịu cho chuỗi cung ứng toàn cầu [3].

Phân bón không chỉ là đầu vào nông nghiệp đơn thuần—chúng là mặt hàng chiến lược phơi bày sự đan xen sâu sắc giữa nuôi sống con người, ổn định chính trị và sức khỏe hành tinh [8,9]. Một tương lai phân bón bền vững, an toàn và công bằng là điều tối quan trọng để giải quyết cả đói nghèo toàn cầu lẫn khủng hoảng môi trường.

Tài liệu tham khảo

[1] Vuong QH. (2024). Wild Wise Weird. https://www.amazon.com/dp/B0BG2NNHY6/ 

[2] IFA. (2023). Fertilizer consumption – Historical trends by country or region. IFASTAT. https://www.ifastat.org/databases/graph/1_1 

[3] Quitzow R, et al. (2025). The nexus of geopolitics, decarbonization, and food security gives rise to distinct challenges across fertilizer supply chains. One Earth, 8, 101173. https://www.cell.com/one-earth/fulltext/S2590-3322(24)00603-1 

[4] Menegat S, et al. (2022). Greenhouse gas emissions from global production and use of nitrogen synthetic fertilisers in agriculture. Scientific Reports, 12, 14490. https://www.nature.com/articles/s41598-022-18773-w 

[5] Richardson K, et al. (2023). Earth beyond six of nine planetary boundaries. Science Advances, 9, eadh2458. https://www.science.org/doi/10.1126/sciadv.adh2458 

[6] Potapov P, et al. (2022). Global maps of cropland extent and change show accelerated cropland expansion in the twenty-first century. Nature Food, 3, 19-28. https://www.nature.com/articles/s43016-021-00429-z 

[7] IFA. (2023). Policy summary medium-term fertilizer outlook 2023-2027. IFA.

[8] Vuong QH. (2018). The (ir)rational consideration of the cost of science in transition economies. Nature Human Behaviour, 2, 5. https://www.nature.com/articles/s41562-017-0281-4 

[9] Nguyen MH. (2024). How can satirical fables offer us a vision for sustainability? Visions for Sustainability. https://ojs.unito.it/index.php/visions/article/view/11267