Nơi giao thoa giữa hai thế giới thực vật: Dãy núi Mexico và vai trò của vùng chuyển tiếp sinh thái

Nhàn Chân Đen

21-04-2025

One summer morning, the bird village is engulfed in silence.
Everyone is busy listening to a new wanderer. This wandering bird is of an unclear family; his feather is colorful, his gestures funny, and his knowledge novel.

Trích “Guru Bird”; Wild Wise Weird [1]

Một nghiên cứu gần đây của Althaus và cộng sự [2] cho thấy các dãy núi của Mexico đóng vai trò như những ranh giới sinh thái nơi các dòng họ thực vật nhiệt đới và ôn đới gặp nhau, hình thành nên các mẫu hình đa dạng sinh học thông qua các quá trình tiến hóa và khí hậu. Trọng tâm của nghiên cứu là Vùng chuyển tiếp Mexico (Mexican Transition Zone - MTZ) – một khu vực giàu sinh học nối liền hai khu vực sinh học lớn là vùng ôn đới Bắc Mỹ (Nearctic) và vùng nhiệt đới Trung và Nam Mỹ (Neotropical) [3,4].

Dựa trên hơn 3 triệu bản ghi phân bố thực vật cùng một cây phát sinh loài có hiệu chỉnh thời gian (time-calibrated phylogeny) bao gồm hơn 20.000 loài thực vật có mạch, nhóm nghiên cứu đã áp dụng các mô hình tiên tiến để xác định ranh giới các vùng địa lý thực vật (biogeographic regions). Họ phát hiện rằng các quần xã thực vật trong MTZ bị chi phối mạnh bởi xu hướng bảo tồn ổ sinh thái tổ tiên (phylogenetic niche conservatism) – tức là các loài có xu hướng giữ lại đặc điểm sinh thái của tổ tiên. Ví dụ, các dòng họ thực vật ôn đới thường mở rộng phạm vi phân bố về phía nam bằng cách chiếm lĩnh các khu vực núi cao có khí hậu mát mẻ tương tự nơi gốc gác, thay vì thích nghi với vùng đất thấp nhiệt đới.

Khí hậu nổi lên là yếu tố chính cấu trúc các quần xã thực vật. Đặc biệt, nhiệt độ đóng băng và biến thiên theo mùa là các yếu tố then chốt quyết định thành phần loài. Nghiên cứu xác định ba vùng thực vật chính: Nearctic, Neotropics và MTZ. Trong đó, sự lan tỏa loài (dispersal) là cơ chế chủ đạo thúc đẩy đa dạng sinh học ở Nearctic và MTZ, trong khi sự hình thành loài tại chỗ (in situ speciation) – tức tiến hóa xảy ra trong chính khu vực – lại là nguồn gốc chính tạo ra sự đa dạng ở vùng Neotropics.

MTZ phần lớn đóng vai trò như một “vùng tiếp nhận” (sink), thu hút loài từ cả hai miền bắc và nam nhưng có tỷ lệ hình thành loài thấp hơn. Tuy vậy, một số chi thực vật có ưu thế sinh thái như Quercus (sồi), Salvia (xô thơm), và Euphorbia (thầu dầu) xuất hiện ở cả ba vùng, phản ánh khả năng thích nghi sinh thái rộng và thành công tiến hóa vượt trội của chúng.

Nghiên cứu này làm nổi bật sự tương tác phức tạp giữa lịch sử địa lý sinh học (historical biogeography), các ràng buộc khí hậu (climatic constraints) và di sản tiến hóa (evolutionary legacies) trong việc hình thành nên đa dạng sinh học. Trong bối cảnh biến đổi khí hậu và áp lực sử dụng đất ngày càng gia tăng, việc bảo vệ các dải cao độ (elevational gradients) trở nên đặc biệt quan trọng. Các vùng chuyển tiếp như MTZ không chỉ là nơi lưu giữ những loài đặc hữu mà còn là mắt xích thiết yếu trong mối liên hệ giữa tự nhiên và con người (nature-human nexus), nơi mà tổn thất đa dạng sinh học có thể lan rộng và ảnh hưởng đến cả hệ sinh thái, văn hóa và kinh tế [6,7].

Tài liệu tham khảo

[1] Vuong QH. (2024). Wild Wise Weird. https://www.amazon.com/dp/B0BG2NNHY6/ 

[2] Althaus KN, et al. (2025). Phylogenetic niche conservatism drives floristic assembly across Mexico’s temperate–tropical divide. Global Ecology and Biogeography, 34, e70017. https://doi.org/10.1111/geb.70017

[3] Darlington PJ. (1957). Zoogeography: The geographical distribution of animals. John Wiley & Sons.

[4] Morrone JJ. (2010). Fundamental biogeographic patterns across the Mexican Transition Zone: An evolutionary approach. Ecography, 33, 355-361. https://doi.org/10.1111/j.1600-0587.2010.06266.x 

[5] Wiens JJ, Graham CH. (2005). Niche conservatism: Integrating evolution, ecology, and conservation biology. Annual Review of Ecology, Evolution, and Systematics, 36,  519-539. https://doi.org/10.1146/annurev.ecolsys.36.102803.09 

[6] Vuong QH, Nguyen MH. (2024). Exploring the role of rejection in scholarly knowledge production: Insights from granular interaction thinking and information theory. Learned Publishing, 37, e1636. https://doi.org/10.1002/leap.1636 

[7] Nguyen MH. (2024). How can satirical fables offer us a vision for sustainability? Visions for Sustainability. https://ojs.unito.it/index.php/visions/article/view/11267