Định hình chiến lược bảo tồn hiệu quả: Cân bằng giữa khoa học và xã hội

Hùng Hòe

24-04-2025

Two titles of nobility given by Humans are not easy for anyone living on this Earth to obtain. 
Any bird species that meets both of the above conditions will be listed as one facing a very high risk of complete extinction and should be included in the IUCN Red List.

Trích “Titles of Nobility”; Wild Wise Weird (2024)

Hiệu quả của công tác bảo tồn đa dạng sinh học ngày càng phụ thuộc vào sự tham gia của cộng đồng [1,2]. Tuy nhiên, việc xác định đâu là những hành động cần được ưu tiên vẫn là một thách thức phức tạp. Dean và cộng sự [3] đã giải quyết khoảng trống này bằng cách phát triển một khung đánh giá sáng tạo, tích hợp đánh giá của chuyên gia về tác động sinh thái với nhận thức của cộng đồng về tính khả thi và mức độ sẵn sàng hành động.

Nghiên cứu đã khảo sát 143 chuyên gia bảo tồn để xếp hạng 28 hành động dựa vào cộng đồng theo mức độ ảnh hưởng tiềm năng đối với đa dạng sinh học. Song song đó, 3.200 thành viên cộng đồng đã đánh giá mức độ dễ dàng trong việc áp dụng các hành động này và chỉ ra những hành vi chưa được thực hiện phổ biến — từ đó làm lộ rõ những cơ hội thay đổi quan trọng. Cách tiếp cận đánh giá kép này mang đến một lộ trình toàn diện để định hướng các sáng kiến thay đổi hành vi.

Các chuyên gia xếp hạng cao nhất cho các hành động như bỏ phiếu ủng hộ các chính sách môi trường mạnh mẽ, tham gia phục hồi sinh thái (ecological restoration) và mua đất để bảo tồn. Đáng chú ý, nền tảng nghề nghiệp đã ảnh hưởng đến thứ tự ưu tiên này: ví dụ, các chuyên gia tại trường đại học ưu tiên việc giảm tiêu thụ thịt bò do tác động sinh thái đã được chứng minh, trong khi các chuyên gia chính phủ lại đánh giá thấp hơn hành động này, phản ánh sự khác biệt về quan điểm thực tiễn và chính sách [3].

Từ góc độ cộng đồng, các hành vi dễ thực hiện — như tuân thủ luật kiểm dịch, giảm sử dụng nhựa, và quản lý vật nuôi — được ưu tiên hơn. Tuy nhiên, những hành động này thường mang lại giá trị sinh thái hạn chế. Nghiên cứu xác định rằng phục hồi sinh thái là điểm giao thoa tối ưu giữa tác động cao, tính khả thi và tiềm năng chưa được khai thác, khiến nó trở thành trọng tâm chiến lược cho các chiến dịch bảo tồn.

Nghiên cứu này nhấn mạnh sự cần thiết phải điều chỉnh các ưu tiên sinh thái phù hợp với năng lực và ràng buộc xã hội. Trong khi các hành động như vận động chính sách hoặc mua đất mang lại lợi ích sinh thái lớn, chúng thường đối mặt với các rào cản chính trị, cấu trúc hoặc tài chính [4,5]. Ngược lại, phục hồi sinh thái dựa vào cộng đồng mang đến một giải pháp tiết kiệm chi phí, có tính tham gia cao, vừa đạt được mục tiêu bảo tồn, vừa tăng cường kết nối con người với thiên nhiên.

Trao quyền cho cộng đồng thông qua các hành động khả thi và có tác động cao như phục hồi sinh cảnh củng cố mối liên hệ nội tại giữa hệ sinh thái khỏe mạnh và phúc lợi con người [6,7]. Bằng cách cân nhắc đồng thời cả tác động môi trường và tính khả thi xã hội, các chiến lược bảo tồn có thể được thiết kế để tối đa hóa hiệu quả sinh thái và thúc đẩy vai trò gìn giữ lâu dài của cộng đồng [8].

Tài liệu tham khảo

[1] Cinner J. (2018). How behavioral science can help conservation. Science, 362, 889-890. https://www.science.org/doi/10.1126/science.aau6028 

[2] Nilsson D, et al. (2020). Achieving conservation impact by shifting focus from human attitudes to behaviors. Conservation Biology, 34, 93-102. https://doi.org/10.1111/cobi.13363 

[3] Dean AJ, et al. (2024). Eliciting diverse perspectives to prioritize community actions for biodiversity conservation. Conservation Biology, 39(2), e14372. https://doi.org/10.1111/cobi.14372

[4] Godbey G, et al. (2010). Assessing hierarchical leisure constraints theory after two decades. Journal of Leisure Research, 42, 111-134. https://doi.org/10.1080/00222216.2010.11950197 

[5] Moghimehfar F, Halpenny EA. (2016). How do people negotiate through their constraints to engage in pro-environmental behavior? A study of front-country campers in Alberta, Canada. Tourism Management, 57, 362-372. https://doi.org/10.1016/j.tourman.2016.07.001 

[6] Nguyen MH. (2024). How can satirical fables offer us a vision for sustainability? Visions for Sustainability. https://ojs.unito.it/index.php/visions/article/view/11267

[7] Ho MT, Vuong QH. (2025). Five premises to understand human–computer interactions as AI is changing the world. AI & Society, 40, 1161-1162. https://doi.org/10.1007/s00146-024-01913-3

[8] Vuong QH, Nguyen MH. (2024). Better Economics for the Earth: A Lesson from Quantum and Information Theories. https://www.amazon.com/dp/B0D98L5K44