Muỗi tự thuần hóa và trở thành vật trung gian truyền bệnh toàn cầu như thế nào

Sếu Đỏ 

15-04-2025

Since then, the whole […] family would fly into the village early in the morning. Food is indeed readily available everywhere […]

Trích “Food”; Wild Wise Weird [1]

Một nghiên cứu hệ gen mới của Lozada-Chávez và cộng sự [2] đã làm sáng tỏ sự biến đổi tiến hóa đặc biệt của muỗi Aedes aegypti—tác nhân truyền bệnh chính của sốt vàng da, sốt xuất huyết, Zika và chikungunya [3–5]. Nghiên cứu này truy vết quá trình chuyển hóa của loài muỗi này từ dạng hoang dã sống đa môi trường có nguồn gốc từ châu Phi (Aedes aegypti formosus, hay Aaf) sang dạng chuyên sống gần người (Aedes aegypti aegypti, hay Aaa)—một dạng sinh thái xâm lấn toàn cầu, với những hệ quả sâu sắc đối với cả y tế công cộng và sinh học tiến hóa [6,7].

Khác với quá trình thuần hóa truyền thống do con người chọn lọc, muỗi Aaa đã trải qua một hiện tượng gọi là “tự thuần hóa” (self-domestication)—một hình thức thích nghi với môi trường đô thị và các cấu trúc do con người tạo ra, như vật chứa nước nhân tạo trong nhà.

Thông qua giải trình tự hệ gen toàn diện của 554 cá thể muỗi từ 14 quốc gia, nhóm nghiên cứu đã xác định 186 gen mang “chữ ký phân tử Aaa”—phân biệt Aaa với họ hàng hoang dã của nó. Những gen này liên quan đến: cảm nhận hóa học (chemosensation), tín hiệu thần kinh (neuronal signaling) và chuyển hóa (metabolism)—tất cả đều là chức năng thiết yếu cho việc tìm chủ thể, hút máu và sinh sản trong môi trường nhân sinh [2].

Đáng chú ý, nhiều đặc điểm thích nghi này không đến từ đột biến mới, mà từ việc tận dụng biến dị di truyền sẵn có (standing genetic variation) trong quần thể tổ tiên Aaf. Điều này nhấn mạnh sức mạnh tiến hóa của đa dạng di truyền nội tại trong việc cho phép thích nghi nhanh chóng với điều kiện sống mới.

Nhóm nghiên cứu còn quan sát thấy sự dư thừa chức năng (functional redundancy) trong hệ thần kinh và khứu giác của Aaa—nhiều con đường di truyền khác nhau cùng có thể tạo ra hành vi tương tự, như bị thu hút bởi mùi người hoặc hút máu hiệu quả.

Đặc biệt, chữ ký gen của muỗi Aaa có nhiều điểm tương đồng với các loài đã được con người thuần hóa như thỏ và tằm. Các mô hình hội tụ này cho thấy rằng một số con đường thần kinh–chuyển hóa thường xuyên bị “nhắm tới” trong quá trình thích nghi với môi trường do con người chi phối—dù thông qua chọn lọc nhân tạo hay áp lực môi trường tự nhiên như với muỗi.

Những phát hiện này không chỉ nâng cao hiểu biết về tiến hóa của muỗi truyền bệnh, mà còn mở ra các mục tiêu phân tử tiềm năng cho việc theo dõi và kiểm soát chính xác hơn quần thể Aedes aegypti.

Ở góc nhìn rộng hơn, nghiên cứu này phản ánh mối đan xen sâu sắc giữa đời sống con người và sinh vật phi nhân loại. Khi con người tái cấu trúc các hệ sinh thái, các loài như Ae. aegypti lại thích nghi và phát triển mạnh ngay trong không gian của chúng ta. Giờ đây, hệ gen của muỗi mang dấu ấn của đời sống đô thị—một lời nhắc rằng thiên nhiên không chỉ ở quanh ta, mà ngày càng mang hình hài do chính ta tạo ra [8,9].

Tài liệu tham khảo

[1] Vuong QH. (2024). Wild Wise Weird. https://www.amazon.com/dp/B0BG2NNHY6/ 

[2] Lozada-Chávez AN, et al. (2025). Adaptive genomic signatures of globally invasive populations of the yellow fever mosquito Aedes aegypti. Nature Ecology & Evolution, 9, 652-671. https://www.nature.com/articles/s41559-025-02643-5

[3] De Jesús-González LA, et al. (2020). The nuclear pore complex: a target for NS3 protease of dengue and Zika viruses. Viruses, 12, 583. https://doi.org/10.3390/v12060583 

[4] Wu P, et al. (2019). A gut commensal bacterium promotes mosquito permissiveness to arboviruses. Cell Host Microbe, 25, 101-112. https://doi.org/10.1016/j.chom.2018.11.004 

[5] Dubey SK, et al. (2022). An E3 ubiquitin ligase scaffolding protein is proviral during Chikungunya virus infection in Aedes aegypti. Microbiology Spectrum, 10, e0059522. https://doi.org/10.1128/spectrum.00595-22 

[6] Tchouassi DP, et al. (2022). The distinctive bionomics of Aedes aegypti populations in Africa. Current Opinion in Insect Science, 54, 100986. https://doi.org/10.1016/j.cois.2022.100986 

[7] Powell JR, Tabachnick WJ. (2013). History of domestication and spread of Aedes aegypti—a review. Memórias do Instituto Oswaldo Cruz, 108, 11-17. https://doi.org/10.1590/0074-0276130395 

[8] Ho MT, Nguyen DH. (2025). Of Kingfisher and Man. https://philarchive.org/rec/HOOKAW 

[9] Nguyen MH. (2024). How can satirical fables offer us a vision for sustainability? Visions for Sustainability. https://ojs.unito.it/index.php/visions/article/view/11267