Không khí không bình đẳng: Khoảng cách toàn cầu về ô nhiễm PM₂.₅ ngày càng mở rộng

Diều Trắng

20-04-2025

Smoke flies out from the cave, even faintly, but it is enough to make Kingfisher squeamish and almost blackout.

Trích “A Shocking Secrect”; Wild Wise Weird [1]

Dù nhận thức về công bằng môi trường (environmental justice) đang gia tăng, một nghiên cứu mới của Lutz Sager [2] đã tiết lộ một khía cạnh bất bình đẳng ít được chú ý: khoảng cách toàn cầu ngày càng lớn trong mức độ tiếp xúc với ô nhiễm không khí. Sử dụng dữ liệu độ phân giải cao và các chỉ số bất bình đẳng kinh tế đã được kiểm chứng, nghiên cứu đo lường mức độ chênh lệch trong việc phơi nhiễm với bụi mịn PM₂.₅—một tác nhân ô nhiễm không khí chính liên quan đến rủi ro sức khỏe nghiêm trọng—trên toàn thế giới từ năm 2000 đến 2020.

Trong hai thập kỷ, mức phơi nhiễm trung bình toàn cầu theo trọng số dân số tăng từ 29,7 lên 34,7 µg/m³. Đáng báo động, hơn 99% dân số thế giới năm 2020 sống ở khu vực vượt ngưỡng 5 µg/m³ do Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) khuyến nghị, và 90% vượt qua ngưỡng cũ là 10 µg/m³. Trong cùng thời gian, bất bình đẳng trong phơi nhiễm tăng rõ rệt, khi chỉ số Gini PM₂.₅ toàn cầu tăng từ 0,30 lên 0,35—mức tương đương với bất bình đẳng thu nhập tại Nga [2].

Sự gia tăng này chủ yếu đến từ chênh lệch giữa các quốc gia:

• Các nước thu nhập cao, đặc biệt ở châu Âu và Bắc Mỹ, đã cải thiện đáng kể chất lượng không khí.

• Ngược lại, Nam Á, Trung Đông và một số khu vực châu Phi chứng kiến mức PM₂.₅ gia tăng nhanh chóng.

Đây không chỉ là vấn đề môi trường, mà còn là vấn đề công lý sâu sắc: những nhóm dân cư nghèo nhất lại phải chịu gánh nặng phơi nhiễm lớn nhất, dù ít đóng góp nhất vào ô nhiễm [3].

Tác động sức khỏe càng làm trầm trọng thêm sự bất bình đẳng này. Dựa trên khung Global Burden of Disease, nghiên cứu ước tính:

• 3,3 triệu ca tử vong mỗi năm là do phơi nhiễm PM₂.₅.

• Rủi ro tử vong phân bố còn bất bình đẳng hơn mức ô nhiễm.

Nghiên cứu cũng đưa ra khái niệm mới: “Tỷ dân ngạt thở” (The Choking Billion)—gồm 1 tỷ người sống ở nơi có mức PM₂.₅ trên 59,5 µg/m³ trong năm 2020. Nhóm này, chủ yếu tại Ấn Độ, Trung Quốc và Bangladesh, chiếm 22% số ca tử vong do PM₂.₅ toàn cầu, dù chỉ chiếm 15% dân số thế giới [4].

Gánh nặng ô nhiễm không được chia sẻ công bằng—nó đè nặng lên những người ít gây ra nhất và ít khả năng ứng phó nhất [3,5]. Giải quyết bất công không khí đòi hỏi không chỉ hành động quốc gia mà cả hợp tác toàn cầu, đặc biệt là trong chuyển giao công nghệ sạch và siết chặt bảo vệ môi trường. Tựu trung, giảm ô nhiễm không chỉ là hành động vì khí sạch—mà là vì công bằng, nhân phẩm, và tình đoàn kết toàn cầu [6,7].

Tài liệu tham khảo

[1] Vuong QH. (2024). Wild Wise Weird. https://www.amazon.com/dp/B0BG2NNHY6/ 

[2] Sager L. (2024). Global air quality inequality over 2000–2020. Journal of Environmental Economics and Management, 130, 103112. https://doi.org/10.1016/j.jeem.2024.103112

[3] Apte J, et al. (2021). Air inequality: Global divergence in urban fine particulate matter trends Preprint (2021), 10.26434/chemrxiv.14671908.v1

[4] Collier P. (2008). The Bottom Billion: Why the Poorest Countries are Failing and What can be Done About it. Oxford University Press.

[5] Rentschler J, Leonova N. (2023). Global air pollution exposure and poverty. Nature Communications, 14, 4432. https://www.nature.com/articles/s41467-023-39797-4 

[6] Vuong QH, Nguyen MH. (2024). Exploring the role of rejection in scholarly knowledge production: Insights from granular interaction thinking and information theory. Learned Publishing, 37, e1636. https://doi.org/10.1002/leap.1636 

[7] Nguyen MH. (2024). How can satirical fables offer us a vision for sustainability? Visions for Sustainability. https://ojs.unito.it/index.php/visions/article/view/11267