Khoa học viễn tưởng trong kỷ Nhân Sinh: Tái hình dung tương lai khí hậu qua những câu chuyện

Chìa Vôi Khoang

16-04-2025

One day, however, Kingfisher realized that the text was still missing a section on the family’s state-of-the-art fishing technique. The details regarding fishing seemed too ordinary, no different from everyday life activities. This was not worthy of the famed “royal” title. To fix this shortcoming, Kingfisher called together the dignitaries of the Kingfisher family to select three representatives who would compete in a storytelling contest finale. The best-told story about the family’s legendary fishing kung fu technique would be included in the chronicle.

Trích “Lengendary Kung Fu”; Wild Wise Weird [1]

Trong kỷ nguyên ngày càng được định hình bởi khủng hoảng sinh thái, khoa học viễn tưởng đã trở thành một phương tiện thiết yếu để khám phá những chiều kích đạo đức, chính trị và cảm xúc của thời đại Anthropocene. Trong một nghiên cứu gần đây, Persinger, Vint và Canavan đã truy vết quá trình thể loại này ngày càng gắn bó với biến đổi khí hậu, đặc biệt kể từ sau bộ ba tiểu thuyết Broken Earth mang tính đột phá của N.K. Jemisin. Theo họ, dòng văn học này giờ đây không thể tách rời khỏi nỗ lực tập thể nhằm hiểu và đối diện với những biến động môi trường của thời đại chúng ta.

Khoa học viễn tưởng sinh thái đương đại không chỉ đơn thuần mô tả thảm họa mà còn thách thức độc giả suy ngẫm về các cấu trúc xã hội nằm dưới sự sụp đổ môi trường. Từ những viễn cảnh dystopia như The World Gives Way của Marissa Levien đến chủ nghĩa lạc quan solarpunk trong A Psalm for the Wild-Built của Becky Chambers, các tác phẩm gần đây đã vẽ nên một phổ tương lai phong phú. Những câu chuyện này không chỉ tập trung vào đau thương và mất mát do khí hậu mà còn khơi dậy tinh thần kiên cường và đoàn kết, thường đặt trọng tâm vào các cộng đồng bị gạt ra bên lề và các cuộc đấu tranh xuyên thế hệ.

Bài nghiên cứu cũng chỉ ra một sự chia rẽ quan trọng trong khoa học viễn tưởng hiện đại: căng thẳng giữa các giải pháp kỹ trị và những biến đổi mang tính hệ thống. Trong khi một số tác phẩm ủng hộ các hướng đi như địa kỹ thuật hay thuộc địa hóa không gian, những tác phẩm khác lại phê phán sâu sắc các can thiệp đơn phương thiếu đạo đức. Ví dụ, Termination Shock của Neal Stephenson hình dung một can thiệp khí hậu do tỉ phú dẫn đầu, hầu như không có sự giám sát dân chủ, trái ngược với The Ministry for the Future của Kim Stanley Robinson, nơi nhấn mạnh sự thỏa hiệp chính trị và hành động đa phương.

Đáng chú ý, thể loại này cũng đang chuyển hướng đến hậu nhân loại (posthuman), tưởng tượng về những sinh thể đã được biến đổi để chung sống tốt hơn với môi trường sinh thái. Những biến đổi giả tưởng như các Stone Eaters trong Broken Earth của Jemisin hay các loài được nâng cấp trong Children of Time của Tchaikovsky đặt ra câu hỏi về cách nhân loại có thể tiến hóa để thích nghi với khủng hoảng hành tinh.

Thay vì mang lại lối thoát, khoa học viễn tưởng ở đây hoạt động như một không gian luyện tập đạo đức. Nó cho phép chúng ta khám phá không chỉ những tương lai nào là khả thi, mà còn tương lai nào là công bằng. Như trong viễn kiến Chthulucene của Donna Haraway, chúng ta cần học cách “làm phân ủ” từ thế giới hiện tại—phân hủy những hệ thống cũ và nuôi dưỡng các mối liên kết mới giữa con người và phi nhân loại.

Bằng cách tái định hình hiện tại như là tiền sử của nhiều tương lai có thể xảy ra, khoa học viễn tưởng khơi dậy lại cảm thức chủ động và trách nhiệm của chúng ta. Những câu chuyện mà ta tưởng tượng hôm nay có thể chính là hạt giống cho những thế giới mà ta sẽ tạo dựng ngày mai.

Tài liệu tham khảo

[1] Vuong QH. (2024). Wild Wise Weird. https://www.amazon.com/dp/B0BG2NNHY6/ 

[2] Persinger K, et al. (2024). Science fiction in the Anthropocene. Annual Review of Environment and Resources, 49, 51-71. https://doi.org/10.1146/annurev-environ-120622-120311

[3] Levien M. (2021). The World Gives Way. Redhook.

[4] Chambers B. (2021). A Psalm for the Wild-Built. Tordotcom.

[5] Kern S. (2020). Depart, Depart! Stelliform Press.

[6] Tchaikovsky A. (2015). Children of Time. Orbit.

[7] Ho MT, Nguyen DH. (2025). Of Kingfisher and Man. https://philarchive.org/rec/HOOKAW 

[8] Nguyen MH. (2024). How can satirical fables offer us a vision for sustainability? Visions for Sustainability. https://ojs.unito.it/index.php/visions/article/view/11267