Khi đói nghèo định hình cảnh quan: Mối liên hệ giữa mất an ninh lương thực và biến đổi môi trường

Hải Yến

19-04-2025

“– Wherever there is food, there is freedom!”

Trích “Dream”; Wild Wise Weird [1]

Mất an ninh lương thực không chỉ là một vấn đề nhân đạo—nó còn là một lực tác động mạnh mẽ đến biến đổi môi trường. Một nghiên cứu mới của Patrick, Butsic và Potts [2] đã điều tra cách các cú sốc mất an ninh lương thực ngắn hạn trong giai đoạn 2013–2020 ảnh hưởng đến sử dụng đất và xu hướng dân số tại 25 quốc gia có thu nhập thấp và trung bình. Bằng cách tích hợp dữ liệu vệ tinh, chỉ số nhân khẩu học và lý thuyết biến đổi sử dụng đất, nghiên cứu này mang đến một minh chứng thực nghiệm hiếm hoi về cách nạn đói tái cấu trúc cảnh quan và sinh kế.

Kết quả cho thấy các sự kiện mất an ninh lương thực có liên quan đến mức giảm 4% dân số và 3% diện tích đất canh tác, đồng thời là mức tăng 4% độ che phủ rừng. Tuy nhiên, sự phục hồi rừng này không phản ánh phục hồi sinh thái có chủ đích, mà là hậu quả gián tiếp của việc bỏ hoang đất đai khi người dân nông thôn buộc phải rời bỏ ruộng vườn hoặc ngừng canh tác. Ở các vùng nông thôn, tác động này rõ rệt nhất, với hiện tượng tái sinh rừng và sụt giảm dân cư đáng kể. Ngược lại, các khu vực đô thị và bán đô thị lại ghi nhận sự gia tăng cả về dân số lẫn diện tích đất canh tác—cho thấy di cư nội địa là một chiến lược thích nghi quan trọng [2].

Nghiên cứu cũng phân biệt các nguyên nhân dẫn đến mất an ninh lương thực. Hạn hán chủ yếu làm giảm năng suất đất, dẫn đến bỏ hoang và mở rộng diện tích rừng. Trong khi đó, mất an ninh do xung đột lại tác động mạnh hơn đến di cư và hoạt động kinh tế—biểu hiện qua việc giảm độ sáng ban đêm (nighttime luminosity)—nhưng không làm giảm diện tích đất canh tác. Những mô hình này phản ánh các lý thuyết kinh điển về biến đổi sử dụng đất như lý thuyết thâm canh của Boserup, khái niệm agricultural involution của Geertz, và các regime shifts trong hệ thống sử dụng đất [3–6].

Ba nghiên cứu tình huống tại Mozambique, Guatemala và Nigeria cho thấy bối cảnh địa phương đóng vai trò trung gian trong kết quả. Hạn hán tại Mozambique dẫn đến di cư về đô thị và mở rộng đất canh tác; Guatemala có sự biến đổi đất đai khiêm tốn và chủ yếu tập trung ở nông thôn; còn tại Nigeria—nơi chịu ảnh hưởng nặng nề bởi xung đột—đất canh tác vẫn tiếp tục mở rộng bất chấp tình trạng mất an ninh, cho thấy một kiểu thích nghi tại chỗ trong điều kiện lựa chọn hạn chế [2].

Tựu trung, nghiên cứu này nhấn mạnh mối quan hệ đan xen giữa phúc lợi con người và quá trình sinh thái. Khi người dân buộc phải rời bỏ đất đai vì đói nghèo, tự nhiên không phục hồi do được bảo tồn, mà vì không còn ai sử dụng. Phát hiện này đặt ra yêu cầu chính sách phải cân nhắc đồng thời cả “lợi ích sinh thái” và “tổn thất nhân sinh” trong việc quản lý đất đai và bảo đảm an ninh lương thực [7,8].

Tài liệu tham khảo

[1] Vuong QH. (2024). Wild Wise Weird. https://www.amazon.com/dp/B0BG2NNHY6/ 

[2] Patrick E, et al. (2025). Assessing land use change trajectories following food insecurity shocks in 25 low- and middle-income countries. Global Environmental Change, 92, 102999. https://doi.org/10.1016/j.gloenvcha.2025.102999

[3] Boserup E. (2014). The conditions of agricultural growth: The economics of agrarian change under population pressure. Routledge.

[4] Geertz C. (1963). Agricultural involution: The processes of ecological change in Indonesia. University of California Press.

[5] Meyfroidt P, et al. (2018). Middle-range theories of land system change. Global Environmental Change, 53, 52-67. https://doi.org/10.1016/j.gloenvcha.2018.08.006 

[6] Müller D, et al. (2014). Regime shifts limit the predictability of land-system change. Global Environmental Change, 28, 75-83. https://doi.org/10.1016/j.gloenvcha.2014.06.003 

[7] Vuong QH. (2018). The (ir)rational consideration of the cost of science in transition economies. Nature Human Behaviour, 2, 5. https://www.nature.com/articles/s41562-017-0281-4 

[8] Nguyen MH. (2024). How can satirical fables offer us a vision for sustainability? Visions for Sustainability. https://ojs.unito.it/index.php/visions/article/view/11267