Khi xã hội ưu ái xe hơi đến mức quên mất chi phí môi trường

Vịt Trời

19-04-2025

— No utility compares to that of escaping an illicit dream, alive and better off, still intact!

Trích “Philosophy of Awakening”; Wild Wise Weird [1]

Bất chấp nhận thức ngày càng cao về những tác hại môi trường và sức khỏe do xã hội phụ thuộc vào xe hơi gây ra—bao gồm phát thải khí nhà kính, ô nhiễm không khí, tai nạn giao thông, và loại trừ xã hội—quá trình chuyển đổi hệ thống giao thông vẫn diễn ra chậm chạp [2,3]. Một nghiên cứu quốc tế gần đây của Walker và te Brömmelstroet [4] chỉ ra một rào cản quan trọng nhưng thường bị bỏ qua: motonormativity—xu hướng phổ biến trong xã hội đánh giá giao thông cơ giới (như xe hơi) tích cực hơn so với các phương thức phi cơ giới (như đi bộ, đạp xe) [5].

Dựa trên khảo sát hơn 2.000 người tham gia tại Hà Lan, Vương quốc Anh và Hoa Kỳ, nhóm nghiên cứu cho thấy mọi người thường áp dụng những tiêu chuẩn khác nhau cho hành vi liên quan đến xe hơi. Ví dụ, phần lớn đồng ý rằng hút thuốc nơi đông người là không chấp nhận được do tác hại từ khói thuốc thụ động, nhưng rất ít người áp dụng cùng logic đó với việc lái xe phát thải khói độc hại. Đáng ngạc nhiên, định kiến ủng hộ xe hơi này cũng xuất hiện ở những người không lái xe, cho thấy đây không phải đơn thuần là thói quen cá nhân mà là kết quả của quá trình điều kiện hóa xã hội và văn hóa sâu xa.

Để lý giải hiện tượng này, các tác giả đã kiểm nghiệm một mô hình xã hội–sinh thái (social–ecological framework) gồm nhiều lớp ảnh hưởng—từ vòng quan hệ gần gũi đến chính sách nhà nước và văn hóa quốc gia. Họ phát hiện hai con đường hình thành tư duy motonormative: một là con đường trực tiếp liên quan đến yếu tố cấu trúc như quốc tịch và nơi cư trú (đặc biệt là khu vực nông thôn); hai là con đường gián tiếp, trong đó sự ủng hộ cá nhân đối với xe hơi bị ảnh hưởng bởi chuẩn mực xã hội cảm nhận được và các tín hiệu chính sách. Đặc biệt, nhiều người tham gia đánh giá thấp mức độ ủng hộ thực sự của cộng đồng đối với các hình thức di chuyển phi cơ giới—một hiện tượng gọi là pluralistic ignorance [6], có thể làm suy yếu tiếng nói công cộng trong việc đòi hỏi các phương án giao thông bền vững.

Phát hiện cho thấy rằng thay đổi hành vi cá nhân là chưa đủ. Bởi vì thái độ ủng hộ xe hơi được củng cố bởi chuẩn mực xã hội, hạ tầng vật lý, và các diễn ngôn chính sách, nhóm tác giả khuyến nghị các can thiệp mang tính cấu trúc—chẳng hạn như cải tạo thiết kế đô thị và chiến dịch truyền thông công cộng nhằm làm sáng tỏ mức độ ủng hộ thực tế đối với giao thông phi cơ giới [4].

Nghiên cứu này cho thấy mối liên hệ phức tạp giữa lựa chọn cá nhân và hệ thống môi trường. Motonormativity không chỉ là một thiên kiến nhận thức, mà là sản phẩm của môi trường xã hội và không gian đã được thiết kế sẵn. Để giải quyết những chi phí sinh thái và xã hội do xe hơi gây ra, cần có những chuyển đổi hệ thống toàn diện—tái cấu trúc lại hạ tầng, chính sách và nhận thức xã hội nhằm hỗ trợ các phương thức di chuyển lành mạnh hơn, ít tác động hơn tới môi trường [7,8].

Tài liệu tham khảo

[1] Vuong QH. (2024). Wild Wise Weird. https://www.amazon.com/dp/B0BG2NNHY6/ 

[2] Kazancoglou Y, et al. (2021). Prediction and evaluation of greenhouse gas emissions for sustainable road transport within Europe. Sustainable Cities and Society, 70, 102924. https://doi.org/10.1016/j.scs.2021.102924 

[3] Miner P, et al. (2024). Car harm: a global review of automobility’s harm to people and the environment. Journal of Transport Geography, 115, 103817. https://doi.org/10.1016/j.jtrangeo.2024.103817 

[4] Walker I, te Brömmelstroet M. (2025). Why do cars get a free ride? The social-ecological roots of motonormativity. Global Environmental Change, 91, 102980. https://doi.org/10.1016/j.gloenvcha.2025.102980

[5] Walker I, et al. (2023). Motonormativity: how social norms hide a major public health hazard. International Journal of Environment and Health, 11, 21-33. http://dx.doi.org/10.1504/ijenvh.2023.135446 

[6] Prentice DA, Miller DT. (1996). Pluralistic ignorance and the perpetuation of social norms by unwitting actors. Advances in Experimental Social Psychology, 28, 161-209. https://doi.org/10.1016/S0065-2601(08)60238-5 

[7] Vuong QH. (2018). The (ir)rational consideration of the cost of science in transition economies. Nature Human Behaviour, 2, 5. https://www.nature.com/articles/s41562-017-0281-4 

[8] Nguyen MH. (2024). How can satirical fables offer us a vision for sustainability? Visions for Sustainability. https://ojs.unito.it/index.php/visions/article/view/11267