Khi loài bị đe dọa trở thành sinh vật ngoại lai: Nghịch lý bảo tồn trong thế giới toàn cầu hóa

Vịt Vàng

19-04-2025

Two titles of nobility given by Humans are not easy for anyone living on this Earth to obtain. 
[…] 
Any bird species that meets both of the above conditions will be listed as one facing a very high risk of complete extinction and should be included in the IUCN Red List.

Trích “Titles of Nobility”; Wild Wise Weird [1]

Trong một thế giới toàn cầu hóa, các loài thú vốn chỉ xuất hiện ở những môi trường sống bản địa nay ngày càng được tìm thấy tại các hệ sinh thái xa lạ. Trong khi nhiều loài di cư bị gán nhãn là xâm lấn (invasive), một nghịch lý nảy sinh: một số trong số đó lại đang đứng trước nguy cơ tuyệt chủng ngay tại nơi chúng từng phổ biến [2,3]. Một nghiên cứu toàn cầu gần đây đã giải quyết tình thế tiến thoái lưỡng nan này bằng cách phân tích 36 loài thú hiện vừa bị đe dọa tại vùng bản địa, vừa có quần thể ổn định tại các khu vực được du nhập (alien populations) [4].

Những loài này—từ nai đến khỉ đuôi dài (macaques)—phần lớn được con người đưa đi vì mục đích săn bắn, chăn nuôi, hoặc làm thú nuôi ngoại lai. Việc di chuyển trong cùng một châu lục, đặc biệt từ châu Á sang châu Đại Dương, diễn ra phổ biến. Hiện nay, các quần thể ngoại lai tập trung nhiều nhất ở miền đông nước Úc và các đảo khu vực Đông Nam Á, trong khi các quần thể bản địa tiếp tục suy giảm do khai thác quá mức và chuyển đổi môi trường sống.

Nghiên cứu cho thấy khai thác tài nguyên sinh học là mối đe dọa phổ biến nhất, tiếp theo là canh tác nông nghiệp và cạnh tranh với các loài xâm lấn. Những áp lực này phản ánh phần nào lý do ban đầu khiến các loài này bị đưa đi—đặc biệt là cho hoạt động săn bắn. Hiện các chiến lược bảo tồn chủ yếu tập trung vào quản lý loài và bảo vệ sinh cảnh tại khu vực bản địa.

Một phát hiện đáng chú ý là: việc đưa quần thể ngoại lai vào đánh giá của IUCN Red List có thể ảnh hưởng đến mức độ rủi ro tuyệt chủng. Khi tính đến các quần thể ngoại lai, mức độ rủi ro giảm đối với 22% loài trong nghiên cứu. Ví dụ, thỏ châu Âu (Oryctolagus cuniculus) được xếp lại từ “Nguy cấp” (Endangered) xuống “Ít quan ngại” (Least Concern) nhờ các quần thể phát triển mạnh ngoài phạm vi bản địa [5].

Tuy nhiên, điều này đặt ra các câu hỏi quan trọng về mặt đạo đức và bảo tồn. Dù các quần thể ngoại lai có thể đóng vai trò như nguồn dự trữ di truyền hoặc phục vụ tái du nhập trong tương lai, chúng cũng tiềm ẩn nguy cơ gây hại cho đa dạng sinh học bản địa. Vì vậy, các tác giả khuyến nghị cần thận trọng và đánh giá từng trường hợp cụ thể, cân nhắc giữa giá trị bảo tồn và chi phí sinh thái.

Nghiên cứu này nhấn mạnh mối quan hệ phức tạp giữa hoạt động của con người và thiên nhiên. Việc di chuyển loài—dù có chủ đích hay vô tình—có thể vừa làm suy thoái, vừa bảo vệ đa dạng sinh học. Để cân bằng hai mặt này, cần các chiến lược bảo tồn linh hoạt, dựa trên những cân nhắc sinh thái, đạo đức và kinh tế một cách tinh tế [6,7].

Tài liệu tham khảo

[1] Vuong QH. (2024). Wild Wise Weird. https://www.amazon.com/dp/B0BG2NNHY6/ 

[2] Cassinello J. (2018). Misconception and mismanagement of invasive species: The paradoxical case of an alien ungulate in Spain. Conservation Letters, 11, 1-5. https://doi.org/10.1111/conl.12440 

[3] Garzón-Machado V, et al. (2012). Threat or threatened species? A paradox in conservation biology. Journal for Nature Conservation, 20, 228-230. https://doi.org/10.1016/j.jnc.2012.03.001 

[4] Tedeschi L, et al. (2024). Threatened mammals with alien populations: Distribution, causes, and conservation. Conservation Letters, 18, e13069. https://doi.org/10.1111/conl.13069

[5] Lees AC, Bell DJ. (2008). A conservation paradox for the 21st Century: The European wild rabbit Oryctolagus Cuniculus, an invasive alien and an endangered native species. Mammal Review, 38, 304-320. https://doi.org/10.1111/conl.13069 

[6] Vuong QH. (2018). The (ir)rational consideration of the cost of science in transition economies. Nature Human Behaviour, 2, 5. https://www.nature.com/articles/s41562-017-0281-4 

[7] Nguyen MH. (2024). How can satirical fables offer us a vision for sustainability? Visions for Sustainability. https://ojs.unito.it/index.php/visions/article/view/11267