Khai thác điều chưa biết: Các vùng biên khai thác tạo ra "thặng dư" môi trường trên khắp trái đất, biển và vũ trụ như thế nào

Khướu Bụi Vàng

13-04-2025

– When it is a matter of life and death, to survive, one must be intelligent. 
[…]
– Don’t be greedy. Let the greedy fools fight among themselves for a treasure!

Trích “Luck”; Wild Wise Weird [1]

Khi các hoạt động khai thác khoáng sản mở rộng vượt khỏi bề mặt Trái Đất, tiến sâu xuống đáy biển và vươn ra không gian vũ trụ, một chiều kích mới của chính trị sinh thái đang hình thành—được các nhà nghiên cứu gọi là hiện tượng dư thừa (excess). Trong công trình của Collins và cộng sự [2], nhóm tác giả chỉ ra rằng việc mở rộng các biên giới khai thác không chỉ tạo ra hậu quả vật chất và xã hội vượt ngoài ranh giới dự kiến, mà còn thách thức các hệ thống quản trị môi trường truyền thống.

Thông qua ba nghiên cứu điển hình—lưu vực sông Amazon thời thuộc địa, vùng nứt Clarion-Clipperton trên Thái Bình Dương, và khai thác tiểu hành tinh trong không gian vũ trụ—các tác giả minh họa cách hoạt động khai khoáng gây ra các hệ quả ngoài ý muốn vượt qua các tầng khí quyển, trầm tích và dòng chảy. Các biểu hiện cụ thể của “dư thừa” này bao gồm: ô nhiễm thủy ngân trong hệ thống sông ngòi, bụi lắng trầm tích khổng lồ dưới đáy biển, và rác thải không gian tích tụ quanh quỹ đạo Trái Đất. Những tác động này không phải là chủ ý, mà là hệ quả của bản chất đa chiều và phức hợp của các môi trường đang bị khai thác.

Dựa trên lý thuyết governmentality môi trường (environmental governmentality), có nguồn gốc từ tư tưởng Foucault, các tác giả phân tích cách các quốc gia và tập đoàn cố gắng làm cho các môi trường xa lạ trở nên hữu hình và có thể quản trị được [3–5]. Ở Amazon, điều này diễn ra thông qua việc biến đổi đất bản địa thành lãnh thổ thuộc địa và sau đó là lãnh thổ quốc gia phục vụ khai thác. Ở đáy biển, Cơ quan Quản lý Đáy biển Quốc tế (International Seabed Authority) dựa vào bản đồ và công nghệ viễn thám để điều tiết khai thác trong bối cảnh thiếu chắc chắn sinh thái nghiêm trọng. Trong không gian vũ trụ, nỗ lực khai thác các vật thể gần Trái Đất (NEOs) diễn ra trong bối cảnh các hiệp ước quốc tế đã lỗi thời, và môi trường quỹ đạo ngày càng đông đúc, thiếu cơ chế giám sát để ngăn chặn tác động dài hạn cho Trái Đất và các thế hệ tương lai.

Một điểm nhấn quan trọng của nghiên cứu là: các khuôn khổ quản trị dựa trên logic lãnh thổ hai chiều, bề mặt tỏ ra không phù hợp khi phải đối diện với các môi trường ba chiều và động lực học phức tạp. Để khắc phục điều này, nhóm tác giả đề xuất khái niệm “chính trị sinh thái thể tích” (voluminous political ecology), kêu gọi các nhà hoạch định chính sách và học giả xem xét cách các quá trình vật chất, cấu trúc quyền lực và can thiệp công nghệ diễn ra qua các chiều sâu không gian và thang thời gian đa lớp [6,7].

Mối quan hệ mong manh và ngày càng bị căng thẳng giữa con người và tự nhiên đòi hỏi sự quan tâm sâu sắc và khẩn cấp hơn bao giờ hết. Trong quá trình giành quyền kiểm soát các không gian thể tích xa lạ nhằm phục vụ lợi ích kinh tế, loài người thường tạo ra những hậu quả sinh thái lan rộng và khó lường. Khi các biên giới khai thác tiếp tục mở rộng theo chiều thẳng đứng—vào lòng đại dương và không gian vũ trụ—những thách thức đặt ra không chỉ cần đổi mới về quản lý, mà còn yêu cầu một sự chuyển đổi tư duy căn bản: hướng đến sự khiêm nhường, thận trọng, và trách nhiệm sinh thái sâu sắc [8,9].

Tài liệu tham khảo

[1] Vuong QH. (2024). Wild Wise Weird. https://www.amazon.com/dp/B0BG2NNHY6/ 

[2] Collins YA, et al. (2025). ‘Mine the volume’: Excess and the voluminous ecological politics of capitalist frontiers. Environment and Planning E: Nature and Space. https://doi.org/10.1177/25148486251323823

[3] Collins YA. (2019). How REDD+ governs: Multiple forest environmentalities in Guyana and Suriname. Environment and Planning E: Nature and Space, 3, 323-345. https://doi.org/10.1177/2514848619860748 

[4] Dean M. (2009). Governmentality: Power and rule in modern society. Sage.

[5] Fletcher R. (2010). Neoliberal environmentality: Towards a poststructuralist political ecology of the conservation debate. Conservation and Society, 8(3), 171. http://dx.doi.org/10.4103/0972-4923.73806 

[6] Rutherford S. (2007). Green governmentality: Insights and opportunities in the study of nature’s rule. Progress in Human Geography, 31(3), 291-307. https://doi.org/10.1177/0309132507077080 

[7] Jang H, Thomas KA. (2024). The geopolitics of whaling and Japanese colonialism in Korea. Territory, Politics, Governance, 12(1), 50-71. https://doi.org/10.1080/21622671.2022.2138524 

[8] Ho MT, Nguyen DH. (2025). Of Kingfisher and Man. https://philarchive.org/rec/HOOKAW 

[9] Nguyen MH. (2024). How can satirical fables offer us a vision for sustainability? Visions for Sustainability. https://ojs.unito.it/index.php/visions/article/view/11267