Hơn cả tiền bạc: Sự gắn bó cảm xúc ảnh hưởng đến hành vi bảo vệ môi trường như thế nào?

Oanh Lưng Xanh

06-04-2025

I catch fish in style and am a principled eater! This has been a royal family legacy.

Trích “Family Legacy…”; Wild Wise Weird [1]

Khi các thách thức môi trường ngày càng gia tăng, nhu cầu cấp thiết về việc xác định các chiến lược hiệu quả nhằm khuyến khích hành vi bền vững cũng trở nên rõ rệt hơn. Một nghiên cứu gần đây của Hackenburg, Fisher và Gould [2] đã xem xét liệu việc truyền thông về các dịch vụ hệ sinh thái dưới góc độ văn hóa hay kinh tế sẽ hiệu quả hơn trong việc thúc đẩy hành vi thân thiện với môi trường, với trường hợp nghiên cứu là hiện tượng tảo lam (cyanobacteria blooms) tại hồ Champlain, Vermont.

Dịch vụ hệ sinh thái là những lợi ích mà tự nhiên mang lại cho con người, bao gồm nước sạch, cơ hội giải trí và bản sắc văn hóa. Trong khi các chiến lược truyền thông truyền thống thường nhấn mạnh vào giá trị kinh tế—tập trung vào các lợi ích tài chính của việc bảo tồn thiên nhiên—thì ngày càng có nhiều sự quan tâm đối với cách tiếp cận mang tính văn hóa, nhấn mạnh các kết nối cảm xúc, thẩm mỹ và cộng đồng với hệ sinh thái [3]. Trong nghiên cứu này, 292 cư dân được xem các đoạn video ngắn mô tả lợi ích của hệ sinh thái hồ Champlain theo ba cách khác nhau: kinh tế, văn hóa cá nhân (ví dụ: giải trí cá nhân), và văn hóa tập thể (ví dụ: bản sắc cộng đồng). Sau đó, họ được khảo sát về mức độ quan tâm môi trường, ý định hành vi và hành động cụ thể.

Phát hiện chính của nghiên cứu cho thấy việc đóng khung lợi ích hệ sinh thái theo hướng kinh tế hay văn hóa không tạo ra sự khác biệt đáng kể trong hành vi. Thay vào đó, ý định hành vi có mối liên hệ chặt chẽ hơn với các yếu tố như mối gắn bó cảm xúc với một địa điểm (place attachment ), mức độ liên quan cá nhân của thông điệp và định hướng chính trị. Ví dụ, những cư dân sống ven hồ—những người có mối tương tác thường xuyên và cá nhân với hồ—thể hiện mức độ gắn bó với địa điểm cao hơn, cảm thấy thông điệp có tính cá nhân cao hơn, và có ý định hành động lớn hơn. Đáng chú ý, nhóm này phản ứng tích cực hơn với các thông điệp nhấn mạnh lợi ích văn hóa cá nhân, trong khi cư dân không sống ven hồ lại bị thu hút hơn bởi các thông điệp mang tính văn hóa tập thể.

Định hướng chính trị cũng đóng vai trò nhất định: những người có xu hướng tự do thể hiện ý định hành vi mạnh mẽ hơn. Tuy nhiên, loại thông điệp—dù nhấn mạnh lợi ích kinh tế hay văn hóa—không tạo ra sự khác biệt đáng kể giữa các nhóm bảo thủ hay tự do. Phát hiện này đặt ra nghi vấn đối với giả định trước đây rằng nhóm bảo thủ phản ứng tốt hơn với thông điệp môi trường mang tính kinh tế [4].

Nghiên cứu cũng ghi nhận hiện tượng đau buồn vì sinh thái (ecological grief)—cảm xúc như buồn bã, mất mát hoặc bất lực trước sự suy thoái môi trường. Dù thể hiện sự quan tâm sâu sắc đến tự nhiên, những cảm xúc này có thể làm suy giảm động lực hành động theo hướng tích cực.

Tóm lại kết quả nghiên cứu cho thấy rằng các thông điệp truyền thông đồng nhất về lợi ích của dịch vụ hệ sinh thái khó có thể thúc đẩy thay đổi hành vi trên diện rộng. Thay vào đó, bối cảnh là yếu tố then chốt. Phản ứng của mỗi cá nhân với thông điệp môi trường chịu ảnh hưởng bởi mối quan hệ cá nhân với địa điểm, giá trị chính trị và mức độ gắn kết cảm xúc. Dù các thông điệp ngắn, một chiều về dịch vụ sinh thái văn hóa (cultural ecosystem services) có thể chưa đủ để thúc đẩy hành vi ngay lập tức, chúng vẫn có tiềm năng lớn—đặc biệt nếu được lồng ghép vào các chiến lược truyền thông dài hạn, mang tính tương tác và định hướng cộng đồng.

Tài liệu tham khảo

[1] Vuong QH. (2024). Wild Wise Weird. https://www.amazon.com/dp/B0BG2NNHY6/

[2] Hackenburg D, et al. (2025). Framing ecosystem services to change behavior: economic vs. cultural benefits debate overshadowed by political orientation, place attachment, and lakefront residence. Ecosystems and People, 21(1), 2459093. https://doi.org/10.1080/26395916.2025.2459093 

[3] Dean AJ, et al. (2019). Building community support for coastal management—what types of messages are most effective? Environmental Science & Policy, 92, 161-169. https://doi.org/10.1016/j.envsci.2018.11.026 

[4] Lakoff G. (2010). Why it matters how we frame the environment. Environmental Communication, 4(1), 70-81. https://doi.org/10.1080/17524030903529749 

[5] Nguyen MH. (2024). How can satirical fables offer us a vision for sustainability? Visions for Sustainability. https://ojs.unito.it/index.php/visions/article/view/11267