Giữa tham vấn và chủ quyền: Đánh giá luật tài nguyên văn hóa bộ lạc của California

Choi Choi Vàng

13-04-2025

At a high level of knowledge, learning naturally has to be paired with practice.

Trích “Bird Village Economics”; Wild Wise Weird [1]

Năm 2014, bang California đã ban hành Dự luật Hội đồng 52 (Assembly Bill 52 – AB 52), một sửa đổi quan trọng đối với Đạo luật Chất lượng Môi trường California (California Environmental Quality Act – CEQA). AB 52 chính thức công nhận Tài nguyên Văn hóa Bộ tộc (Tribal Cultural Resources – TCRs) là một phần của quy trình đánh giá môi trường của bang. Luật yêu cầu tiến hành tham vấn chính phủ-với-chính phủ giữa các bộ tộc bản địa California và các cơ quan công quyền về những dự án sử dụng đất có khả năng ảnh hưởng đến các địa điểm linh thiêng hoặc có ý nghĩa văn hóa—ngay cả khi những địa điểm này nằm ngoài khu vực được công nhận là đất bộ tộc [2,3].

Một nghiên cứu toàn bang gần đây của Sorgen và cộng sự [4] cung cấp đánh giá thực nghiệm đầu tiên về hiệu quả của AB 52 trong việc thúc đẩy quyền tự quyết bộ tộc (Tribal sovereignty) trong ra quyết định quản lý sử dụng đất ở cấp địa phương, với trọng tâm là các giấy phép canh tác cần sa.

Dựa trên khảo sát với 46 đại diện bộ tộc và 56 nhân viên từ các cơ quan công quyền, nghiên cứu phát hiện ra sự chênh lệch rõ rệt về hiểu biết và cách thực thi AB 52. Mặc dù luật được thiết kế nhằm củng cố vai trò của các bộ tộc trong quản trị môi trường, việc triển khai thực tế lại không đồng đều. Nhiều chính quyền địa phương—đặc biệt ở cấp thành phố—không thông báo cho các bộ tộc hoặc không thực hiện tham vấn một cách có ý nghĩa. Sự thiếu hụt về quy trình này khiến các cảnh quan văn hóa của bộ tộc dễ bị tổn thương trước các hoạt động phát triển, đặc biệt là tại những vùng mà nông nghiệp cần sa chồng lấn với lãnh thổ tổ tiên [4].

Các đại diện bộ tộc bày tỏ quan ngại sâu sắc về những tác động sinh thái và văn hóa từ hoạt động trồng cần sa, bao gồm ảnh hưởng đến chất lượng nước, động vật hoang dã, hệ sinh thái và các địa điểm hành lễ. Tuy vậy, nhiều cơ quan cấp phép vẫn chủ yếu dựa vào các công ty khảo cổ tư nhân và công cụ bản đồ GIS—thường ưu tiên các phương pháp khoa học phương Tây thay vì hệ thống tri thức bản địa. Ngay cả trong những trường hợp có thực hiện tham vấn, số lượng cơ quan có nhân viên liên lạc bộ tộc được đào tạo vẫn rất hạn chế, trong khi nhiều bộ tộc không có đủ nguồn lực pháp lý để phản đối các quy trình tham vấn hình thức hoặc thiếu đầy đủ.

Nghiên cứu chỉ ra nhiều rào cản mang tính cấu trúc và thủ tục làm suy yếu hiệu quả của AB 52: thiếu cơ chế cưỡng chế mạnh mẽ, quyền tùy ý rộng rãi của các cơ quan trong việc xác định tầm quan trọng của TCRs, và sự thiếu hụt ngân sách hỗ trợ sự tham gia của các bộ tộc. Để khắc phục, các tác giả khuyến nghị: tăng cường thực thi pháp luật, thể chế hóa quy trình tham vấn sớm, mở rộng năng lực lập bản đồ GIS, và đầu tư xây dựng quan hệ lâu dài dựa trên lòng tin giữa các bộ tộc và cơ quan quản lý.

Về cốt lõi, nghiên cứu này phơi bày sự căng thẳng dai dẳng giữa cam kết pháp lý về tham vấn và thực tiễn triển khai chưa tương xứng. Dù AB 52 tạo ra một kênh chính thức để tiếng nói bản địa được lắng nghe trong quản trị đất đai, quyền tự quyết thực sự không thể đạt được chỉ qua các thủ tục tham vấn—mà đòi hỏi sự chuyển đổi hệ thống. Việc bảo vệ hệ sinh thái tự nhiên và gìn giữ nếp sống văn hóa bản địa không phải là hai mục tiêu tách biệt, mà là những lý tưởng tương hỗ. Khi California định hình tương lai môi trường của mình, việc tôn trọng quyền tự quyết bộ tộc cần được xem không chỉ là nghĩa vụ pháp lý, mà còn là một trách nhiệm đạo đức và sinh thái [5,6].

Tài liệu tham khảo

[1] Vuong QH. (2024). Wild Wise Weird. https://www.amazon.com/dp/B0BG2NNHY6/ 

[2] Middleton BR. (2013). “Just another hoop to jump through?” Using environmental laws and processes to protect indigenous rights. Environmental Management, 52(5), 1057-1070. https://doi.org/10.1007/s00267-012-9984-5 

[3] Dadashi H. (2021). CEQA tribal cultural resource protection: Gaps in the law and implementation. UCLA Journal of Environmental Law and Policy, 39, 231-249. https://doi.org/10.5070/L539256963 

[4] Sorgen J, et al. (2025). Tribal sovereignty in land use decision making: Evaluating cultural resource law in California. Environment and Planning E: Nature and Space. https://doi.org/10.1177/25148486251322629 

[5] Ho MT, Nguyen DH. (2025). Of Kingfisher and Man. https://philarchive.org/rec/HOOKAW 

[6] Nguyen MH. (2024). How can satirical fables offer us a vision for sustainability? Visions for Sustainability. https://ojs.unito.it/index.php/visions/article/view/11267