Con đường gắn kết bảo tồn thiên nhiên và bản sắc văn hóa

Kiến Gió

23-04-2025

Usually, people have to “create” their own standards to achieve them. In the Bird Village, this “self-creation” process is particularly arduous because it requires a deep philosophical foundation and consensus among the community.

Trích “Highest Honor”; Wild Wise Weird (2024)

Các cộng đồng bản địa và địa phương (Indigenous Peoples and local communities – IPs & LCs) đang quản lý nhiều khu vực có độ đa dạng sinh học cao nhất thế giới. Không phải là những người thụ hưởng thụ động từ sự hỗ trợ bên ngoài, các cộng đồng này chủ động thiết kế và thực hiện các chiến lược tích hợp di sản văn hóa, bảo tồn môi trường và phát triển kinh tế bền vững [1,2]. Hill và cộng sự [3] nhấn mạnh rằng tài chính đa dạng sinh học dựa vào cộng đồng (community-based biodiversity finance) được xây dựng trên nền tảng quyền tự quyết, quản trị gắn với bản sắc văn hóa, và các cơ chế tài chính sáng tạo.

Nghiên cứu xác định năm yếu tố then chốt giúp cộng đồng tận dụng tài chính đa dạng sinh học: hệ thống tri thức và thế giới quan toàn diện, sáng kiến và hành động do cộng đồng dẫn dắt, khả năng chống chịu trước áp lực bên ngoài, chiến lược gắn liền với công nhận quyền lợi và bồi thường, và việc triển khai đa dạng các công cụ tài chính. Những cách tiếp cận này phản ánh sự phụ thuộc lẫn nhau sâu sắc giữa phúc lợi con người và việc gìn giữ hệ sinh thái, nơi mà bảo tồn đa dạng sinh học không thể tách rời khỏi việc bảo tồn bản sắc văn hóa [1].

Các nghiên cứu tình huống từ Úc, Canada, Paraguay và Chile cho thấy cách IPs & LCs giành được sự công nhận pháp lý đối với lãnh thổ, đàm phán để được bồi thường thiệt hại môi trường, và phát triển các mô hình kinh doanh phù hợp với giá trị sinh thái. Ví dụ, cộng đồng Dja Dja Wurrung ở Úc đã xây dựng mô hình quản lý chung cho các khu bảo tồn, trong khi cộng đồng Peine ở Chile đã nhận được nguồn tài trợ để phục hồi hệ sinh thái bị tổn hại do khai thác mỏ. Các sáng kiến dựa trên thị trường như du lịch sinh thái (eco-tourism), vườn ươm cây bản địa (native plant nurseries) và lâm nghiệp bền vững (sustainable forestry) cũng cho thấy cộng đồng có thể tạo sinh kế phù hợp với bảo tồn đa dạng sinh học mà vẫn giữ vững bản sắc văn hóa [4].

Dù đạt được nhiều thành công, các cộng đồng vẫn phải đối mặt với những thách thức kéo dài, bao gồm áp lực từ ngành khai thác tài nguyên, môi trường chính sách thiếu ổn định và những tổn thương kinh tế - xã hội. Nghiên cứu kêu gọi các tổ chức toàn cầu và quốc gia vượt qua các mô hình tài chính truyền thống theo kiểu áp đặt từ trên xuống (top-down financing models). Thay vào đó, cần xây dựng các mối quan hệ đối tác thích ứng, dài hạn, tôn trọng con đường do cộng đồng tự dẫn dắt, và ưu tiên đầu tư vào công nhận quyền, tăng cường năng lực quản trị và phát triển kinh tế phù hợp với văn hóa [1].

Tài chính đa dạng sinh học do cộng đồng lãnh đạo làm nổi bật mối liên hệ không thể tách rời giữa xã hội loài người và các hệ sinh thái tự nhiên. Bảo tồn bền vững không chỉ là một yêu cầu môi trường, mà còn là con đường phục hồi văn hóa và thúc đẩy công bằng xã hội [5,6]. Để nhận thức đầy đủ về những tổn thất do mất mát đa dạng sinh học — cả về sinh thái lẫn văn hóa — cần những khuôn khổ tài chính trao quyền cho cộng đồng lãnh đạo, đảm bảo rằng nỗ lực bảo tồn là công bằng, bền vững và gắn kết sâu sắc với tri thức bản địa [7].

Tài liệu tham khảo

[1] Esmail N, et al. (2023). What’s on the horizon for community-based conservation? Emerging threats and opportunities. Trends in Ecology and Evolution, 38, 666-680. https://doi.org/10.1016/j.tree.2023.02.008 

[2] Maclean K, et al. (2023). Revitalising Indigenous cultural fire practice: benefits and partnerships Trends in Ecology and Evolution, 38, 899-902. https://doi.org/10.1016/j.tree.2023.07.001 

[3] Hill R, et al. (2025). Community-based approaches to biodiversity finance. Current Opinion in Environmental Sustainability, 73, 101521. https://doi.org/10.1016/j.cosust.2025.101521

[4] Lotero-Velásquez E, et al. (2024). Ecosymbiotic complementarity, an old theory applicable in today’s ethnobiological studies. Economic Botany, 78, 169-181. https://doi.org/10.1007/s12231-024-09599-w 

[5] Vuong QH, Nguyen MH. (2024). Exploring the role of rejection in scholarly knowledge production: Insights from granular interaction thinking and information theory. Learned Publishing, 37, e1636. https://doi.org/10.1002/leap.1636 

[6] Nguyen MH. (2024). How can satirical fables offer us a vision for sustainability? Visions for Sustainability. https://ojs.unito.it/index.php/visions/article/view/11267

[7] Vuong QH, Nguyen MH. (2024). Better Economics for the Earth: A Lesson from Quantum and Information Theories. https://www.amazon.com/dp/B0D98L5K44