Ai được lên tiếng cho hành tinh? Công lý thủ tục trong mạng lưới quyền lực tại các hội nghị khí hậu COP

Bông Thùa

16-04-2025

On the reporting day, the whole bird village happily waits to hear the emission reduction results. Most wait for the rewards they will receive. Some look around, uncertainty etched on their faces, anxious to learn if they would be forbidden to poop.

Trích“GHG Emissions”; Wild Wise Weird [1]

Tính bao trùm (inclusivity) và tính minh bạch (transparency) là nền tảng của công lý thủ tục (procedural justice) trong quản trị khí hậu toàn cầu [2–4]. Tuy nhiên, khi Quy ước khung của Liên Hợp Quốc về Biến đổi khí hậu (UNFCCC) và các Hội nghị Các bên (Conferences of the Parties – COPs) ngày càng mở rộng về quy mô và độ phức tạp, những câu hỏi cấp thiết đặt ra là: ai thực sự định hình diễn ngôn khí hậu?

Một nghiên cứu gần đây của Xie và cộng sự [5] đã sử dụng học máy và phân tích mạng xã hội để khảo sát hai thập kỷ các sự kiện bên lề và mạng lưới đại biểu tại COP, qua đó hé lộ những thay đổi trong động lực quyền lực, khả năng tiếp cận và chiến lược vận động trong tiến trình COP.

Phân tích 4.688 sự kiện bên lề từ COP9 (2003) đến COP28 (2023), nghiên cứu xác định 63 cụm chủ đề, trong đó năng lượng, quản lý rừng và hệ thống lương thực là nổi bật nhất. Trong khi năng lượng tái tạo luôn là một trọng tâm ổn định, các cuộc thảo luận về loại bỏ nhiên liệu hóa thạch (fossil fuel phase-out) đã mở rộng đáng kể kể từ COP21 (2015). Tuy vậy, các quốc gia không thuộc Phụ lục I (non-Annex, phần lớn là các nước đang phát triển)—chiếm 78% tổng số quốc gia thành viên—chỉ tổ chức 25% sự kiện về năng lượng tại COP28, cho thấy sự bất bình đẳng dai dẳng trong đại diện toàn cầu [5].

Nghiên cứu cũng làm rõ cách mà các nhóm vận động nhiên liệu hóa thạch thâm nhập vào không gian đàm phán. Tại COP28, có tới 2.347 đại biểu có liên hệ với ngành nhiên liệu hóa thạch được cấp thẻ tham dự—chủ yếu thông qua các tổ chức doanh nghiệp phi chính phủ tại các nước phát triển và chính phủ của một số quốc gia đang phát triển. Các Tiểu Vương quốc Ả Rập Thống nhất (UAE)—nước chủ nhà COP28—là bên cấp nhiều thẻ nhất. Dù hiện diện đông đảo, các tổ chức liên quan đến nhiên liệu hóa thạch vẫn nằm ngoài mạng lưới trung tâm—nơi tập trung các tổ chức môi trường phi chính phủ phối hợp chặt chẽ trong việc thúc đẩy loại bỏ nhiên liệu hóa thạch.

Điều thú vị là, nhiều tổ chức có liên hệ với nhiên liệu hóa thạch không tham gia trực tiếp vào diễn ngôn về loại bỏ nhiên liệu, nhưng lại tích cực xuất hiện trong các sự kiện về năng lượng tái tạo và công nghệ như thu giữ và lưu trữ carbon (carbon capture and storage). Chiến lược định vị này cho thấy một căng thẳng sâu sắc giữa vận động doanh nghiệp và chương trình nghị sự công lý khí hậu mà xã hội dân sự theo đuổi.

Tựu trung, nghiên cứu này nhấn mạnh rằng công lý thủ tục không chỉ tồn tại trong các phiên đàm phán chính thức. Các sự kiện bên lề—dù về mặt kỹ thuật không thuộc khung ra quyết định—là những không gian quan trọng để hình thành diễn ngôn, xây dựng liên minh và tác động đến tham vọng khí hậu [6,7]. Đảm bảo những tiếng nói chưa được đại diện, đặc biệt từ các nước Nam bán cầu, có thể dẫn dắt các cuộc đối thoại này là điều thiết yếu.

Ở trung tâm của quản trị khí hậu toàn cầu là một câu hỏi nền tảng về mối quan hệ giữa con người và thiên nhiên:Ai được quyền lên tiếng cho hành tinh, và ai đang bị gạt ra bên lề? [8,9].

Tài liệu tham khảo

[1] Vuong QH. (2024). Wild Wise Weird. https://www.amazon.com/dp/B0BG2NNHY6/ 

[2] Okereke C. (2010). Climate justice and the international regime. WIREs Climate Change, 1, 462-474. https://doi.org/10.1002/wcc.52 

[3] Jenkins K, et al. (2016). Energy justice: a conceptual review. Energy Research & Social Science, 11, 174-182. https://doi.org/10.1016/j.erss.2015.10.004 

[4] Brandstedt E, Brülde B. (2019). Towards a theory of pure procedural climate justice. Journal of Applied Philosophy, 36, 785-799. https://doi.org/10.1111/japp.12357 

[5] Xie JJ, et al. (2025). Tracing inclusivity at UNFCCC conferences through side events and interest group dynamics. Nature Climate Change, 15, 270-278. https://www.nature.com/articles/s41558-025-02254-9 

[6] Hjerpe M, Linnér BO. (2010). Functions of COP side-events in climate-change governance. Climate Policy, 10, 167-180. https://doi.org/10.1080/14693062.2011.579328 

[7] Schroeder H, Lovell H. (2012). The role of non-nation-state actors and side events in the international climate negotiations. Climate Policy, 12, 23-37. https://doi.org/10.1080/14693062.2011.579328 

[8] Ho MT, Nguyen DH. (2025). Of Kingfisher and Man. https://philarchive.org/rec/HOOKAW 

[9] Nguyen MH. (2024). How can satirical fables offer us a vision for sustainability? Visions for Sustainability. https://ojs.unito.it/index.php/visions/article/view/11267