Sức mạnh của dịch thuật: Cách Sách Trắng của Trung Quốc được đọc trên Thế Giới

Sẻ Đồng

26-03-2025

“The report is still completely honest, trustworthy, and ethical, even though the data are fabricated and measurements are falsified.” 

Trích “GHG Emissions”; Wild Wise Weird [1]

Các văn bản chính trị được dịch thuật định hình nhận thức toàn cầu như thế nào?

Trong nghiên cứu năm 2025 của mình, Zhao và Wang [2] đã tìm câu trả lời cho câu hỏi này thông qua lăng kính các Sách Trắng tiếng Anh của Trung Quốc về những căng thẳng kinh tế và thương mại giữa Trung Quốc và Hoa Kỳ. Sử dụng khung phân tích diễn ngôn phê bình (critical discourse analysis - CDA) [3], họ lập luận rằng dịch thuật trong bối cảnh chính trị khác xa sự trung lập – nó là một hoạt động mang tính xã hội sâu sắc, chịu ảnh hưởng bởi bản sắc quốc gia, sự thương lượng về ý thức hệ và sự thể hiện của giới truyền thông.

Trọng tâm trong phân tích của họ là một khung dựa trên ba chiều: ý thức quốc gia (national consciousness), tính liên chủ thể (intersubjectivity) và bối cảnh xã hội. Ý thức quốc gia được phản ánh trong việc lựa chọn dịch giả một cách có chủ ý và trong các lựa chọn từ vựng nhằm miêu tả Trung Quốc như một chủ thể có lý lẽ, có chủ quyền, cam kết đàm phán nhưng kiên quyết bảo vệ lợi ích của mình. Các lựa chọn mang tính chiến lược – chẳng hạn như ưu tiên sử dụng "bảo vệ" ("defend") thay vì "che chở" ("protect") hoặc "tham gia vào" ("engaged in") thay vì "tiến hành" ("conducted") – nhấn mạnh một nỗ lực có tính toán nhằm xây dựng một hình ảnh quốc gia có nguyên tắc.

Zhao và Wang cũng kết hợp Lý thuyết Tiến triển Tường thuật Kép (Dual Narrative Progression Theory - DNPT) [4], lý thuyết này phân biệt giữa các tường thuật công khai – những thông điệp rõ ràng, bề mặt – và các tường thuật ngầm, mang những ý nghĩa ý thức hệ, văn hóa hoặc bối cảnh sâu sắc hơn, âm thầm định hình cách độc giả diễn giải. Cách tiếp cận hai lớp này giúp giải thích cách các lựa chọn dịch thuật, chẳng hạn như việc diễn giải lại các phép ẩn dụ hoặc điều chỉnh các thành ngữ, duy trì ý định chính trị đồng thời phù hợp với kỳ vọng văn hóa của độc giả quốc tế.

Tuy nhiên, một khi những bản dịch này thâm nhập vào bối cảnh truyền thông phương Tây, tường thuật của chúng thường bị diễn giải lại. Các hãng truyền thông có xu hướng nhấn mạnh ngôn ngữ quyết đoán hoặc không khoan nhượng – chẳng hạn như "Trung Quốc sẽ không bao giờ nhượng bộ" (“China will never give in”) – trong khi giảm nhẹ sự sẵn sàng đối thoại. Sự diễn giải có chọn lọc này định hình nhận thức của công chúng. Một phân tích ngữ liệu gồm 13.877 bình luận trên mạng xã hội Facebook và YouTube cho thấy đa số người dùng nói tiếng Anh bày tỏ sự ủng hộ đối với lập trường của Hoa Kỳ, có khả năng bị ảnh hưởng bởi những cách thể hiện của giới truyền thông này.

Cuối cùng, nghiên cứu của Zhao và Wang tiết lộ rằng dịch thuật không chỉ đơn thuần là việc chuyển giao từ ngữ giữa các ngôn ngữ mà là một quá trình phức tạp, có sự thương lượng và thấm nhuần quyền lực – một quá trình có những tác động hữu hình đến diễn ngôn quốc tế và tình cảm của công chúng [5].

Tài liệu tham khảo

[1] Vuong QH. (2024). Wild Wise Weird. https://www.amazon.com/dp/B0BG2NNHY6/ 

[2] Zhao J, Wang J. (2025). Discursive practices in translating political discourse: insights from white papers on China-US economic and trade frictions. Humanities and Social Sciences Communications, 12, 415. https://www.nature.com/articles/s41599-025-04740-z 

[3] Al-Hejin B. (2012). Linking critical discourse analysis with translation studies: An example from BBC news. Journal of Language and Politics, 11(3), 311-335. https://doi.org/10.1075/jlp.11.3.01alh 

[4] Shen D. (2014). Style and Rhetoric of Short Narrative Fiction Covert Progressions Behind Overt Plots. Routledge.

[5] Nguyen MH. (2024). How can satirical fables offer us a vision for sustainability? Visions for Sustainability. https://ojs.unito.it/index.php/visions/article/view/11267